Instrumenty zabezpieczające wierzyciela pauliańskiego przed czynnościami osoby trzeciej zmierzającymi do dalszego rozporządzania prawem do przedmiotu, którego dotyczy skarga

W obowiązującym systemie prawnym są przepisy, które przyznają wierzycielowi pauliańskiemu instrumenty zabezpieczające go przed czynnościami osoby trzeciej zmierzającymi do dalszego rozporządzania prawem do przedmiotu, którego dotyczy skarga. Może on domagać się zabezpieczenia roszczenia pauliańskiego - skierowanego przeciwko osobie trzeciej - przez zakaz zbywania lub obciążania nieruchomości. 

Ustanowiony w celu zabezpieczenia roszczenia o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec wierzyciela służy przede wszystkim zapobiegnięciu konsekwencjom dalszego zbycia lub obciążania składnika majątku objętego czynnością fraudacyjną dłużnika (por. art. 756[3] i 756[4] k.p.c.), a tym samym służy zapewnieniu szeroko rozumianej skuteczności wyroku uwzględniającego skargę pauliańską. Zakaz taki stanowi jedną z postaci zabezpieczenia prawa do zaspokojenia z rzeczy, które przysługuje uprawnionemu na podstawie art. 532 k.c. Uzyskanie takiego zabezpieczenia i ujawnienie go w księdze wieczystej powoduje, że uprawnionego należy uznać za osobę, której przysługuje prawo osobiste zabezpieczone na nieruchomości w rozumieniu art. 922 k.p.c. 

Artykuł 17 u.k.w.h. stanowi, iż przez ujawnienie w księdze wieczystej prawo osobiste lub roszczenie uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu, z wyjątkiem służebności drogi koniecznej, służebności przesyłu albo służebności ustanowionej w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia. Oznacza to, że przepis ten stanowi podstawę prawną skutecznego dochodzenia roszczenia zabezpieczonego przez wpis także w odniesieniu do wierzyciela hipotecznego, który uzyskał wpis hipoteki już po ujawnieniu roszczenia w księdze wieczystej. Jego celem jest zapewnienie ochrony uprawnionemu z praw osobistych lub roszczeń w przypadku rozporządzenia nieruchomością. Istota instytucji pierwszeństwa na gruncie ustawy o księgach wieczystych opiera się na tym, że prawo wpisane później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa wpisanego wcześniej, chyba że inne zasady pierwszeństwa wynikają z przepisów szczególnych. Zasady pierwszeństwa praw osobistych i roszczeń oraz ograniczonych praw rzeczowych ujawnionych w księdze wieczystej regulują art. 20 ust. 1 i 2 u.k.w.h. w zw. z art. 11 i art. 12 ust. 1 u.k.w.h.

Ponadto zgodnie z art. 531 § 2 k.c. w wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła korzyścią, uzyskaną w wyniku czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem w warunkach określonych w art. 527 - 530 k.c., wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło o uznanie tej kolejnej czynności prawnej za bezskuteczną. W piśmiennictwie określa się czynność rozporządzającą jako czynność prawną, której celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego. Przepis art. 531 § 2 k.c. nie ogranicza rozporządzenia tylko do określonej jego postaci (np. wyłącznie do zbycia rzeczy) i nie ma innych przepisów w obowiązującym systemie prawnym, które wprowadzałyby w tej materii ograniczenia, a wobec tego rozporządzenie w rozumieniu tego przepisu obejmuje wszelkie kategorie rozporządzenia rzeczą, w tym jej obciążenie, których efektem jest pokrzywdzenie wierzycieli (lege non distinguente nec nostrum est distinguere).

Jak stanowi art. 531 § 1 k.c. roszczenie pauliańskie może być dochodzone przez wierzyciela nie tylko w formie powództwa, ale także zarzutu w obronie przed roszczeniem osoby trzeciej (zob. uchwała SN z dnia 18 listopada 2015 r., III CZP 75/15) lub osoby, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła korzyścią uzyskaną od dłużnika (art. 531 § 2 k.c.), oczywiście w terminie zawitym prawa materialnego regulowanym przez art. 534 k.c. Nie jest wykluczone podniesienie przez wierzyciela tego rodzaju zarzutu również w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym z przedmiotu, co do którego czynność prawna dłużnika z osobą trzecią została uznana za bezskuteczną w sytuacji, gdy w takim postępowaniu z roszczeniami hipotecznymi do tego przedmiotu występuje wierzyciel, który uzyskał tego rodzaju zabezpieczenie na skutek czynności prawnej z osobą trzecią. 

Przepis art. art. 531 § 1 k.c. w zw. art. 531 § 2 k.c., stanowiąc ogólnie o zarzucie przeciwko tzw. osobie czwartej, nie ogranicza uprawnienia wierzyciela do podniesienia zarzutu przeciwko wierzycielowi osoby trzeciej w określonym rodzajowo procesie, a zatem może to nastąpić w jakimkolwiek postępowaniu sądowym w obronie przed roszczeniem osoby trzeciej albo osoby, która uzyskała korzyść majątkową na podstawie czynności prawnej z osobą trzecią, z przedmiotu czynności fraudacyjnej.

Z uwagi na skutki wpisu hipoteki do księgi wieczystej i wynikające z tego domniemania prawne oraz funkcję ksiąg wieczystych, a także konstrukcję skargi pauliańskiej, której skutki nie następują ex lege, lecz z mocy konstytutywnego wyroku sądowego, ciężar wykazania bezskuteczności ustanowienia hipoteki spoczywa na wierzycielu pauliańskim, który - o ile dostatecznie wcześnie nie ujawnił swego roszczenia w celu wyłączenia domniemania skuteczności wpisu wieczysto-księgowego - może w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym z nieruchomości objętej czynnością fraudacyjną podnieść zarzut przeciwko wierzycielowi hipotecznemu, który uzyskał zabezpieczenie na takiej nieruchomości na podstawie czynności prawnej dokonanej z osobą trzecią.

Wierzyciel pauliański w konfrontacji z wierzycielem hipotecznym w zaspokojeniu się z przedmiotu czynności fraudacyjnej osoby trzeciej może również w odpowiednim trybie w celu zwalczenia pierwszeństwa wierzyciela hipotecznego wykazywać, że zabezpieczenie hipoteczne uzyskał w złej wierze w rozumieniu art. 6 ust. 2 u.k.w.h., tj. gdy wiedział o roszczeniu wierzyciela pauliańskiego albo mógł się o nim z łatwością dowiedzieć.

Uchwała SN z dnia 2 lutego 2022 r., III CZP 32/22

Standard: 63650 (pełna treść orzeczenia)