Przywiej pierwszeństwa z art. 532 k.c. w korelacji z innymi rodzajami pierwszeństwa w zaspokojeniu konkurujących wierzytelności

W razie zbiegu - w postępowaniu egzekucyjnym z użytkowania wieczystego - uprawnienia wierzyciela (pauliańskiego), względem którego czynność prawna zbycia tego prawa, zawarta między dłużnikiem a osobą trzecią, została uznana za bezskuteczną (art. 532 k.c.), z uprawnieniem wierzyciela (hipotecznego), który uzyskał na tym prawie zabezpieczenie hipoteczne na podstawie czynności prawnej zawartej z osobą trzecią, ale przed ujawnieniem w księdze wieczystej roszczenia wierzyciela pauliańskiego, mają zastosowanie reguły pierwszeństwa wynikające z ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 2204), chyba że wierzyciel pauliański zakwestionował skutecznie czynność prawną ustanowienia hipoteki w trybie skargi pauliańskiej realizowanej w formie powództwa albo zarzutu przeciwko wierzycielowi hipotecznemu (art. 531 § 1 i 2 k.c.).

Po uzyskaniu wyroku uwzględniającego skargę pauliańską wierzyciel prowadzi egzekucję przeciwko dłużnikowi (na podstawie uzyskanego przeciwko niemu tytułu wykonawczego), a nie przeciwko osobie trzeciej, która jest natomiast obowiązana do znoszenia tej egzekucji z przedmiotu objętego ubezskutecznioną czynnością prawną. Wobec tego do wierzyciela pauliańskiego, jako wierzyciela dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym, a ściślej do jego wierzytelności (należności), mają zastosowanie reguły wynikające z art. 1025 § 1 pkt 5 oraz art. 1026 § 1 k.p.c., przy czym należy uwzględniać zasady pierwszeństwa wierzytelności wynikające z przepisów szczególnych - w tej sprawie z ustawy o księgach wieczystych i hipotece. 

w art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c. jest mowa o należnościach zabezpieczonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym i zastawem skarbowym oraz należnościach korzystających z ustawowego pierwszeństwa i prawach, które ciążyły na nieruchomości przed dokonaniem w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji lub przed złożeniem do zbioru dokumentów wniosku o dokonanie takiego wpisu. Zatem nie chodzi tutaj wyłącznie o wierzycieli osobistych dłużnika. Wyrażone w art. 1026 § 1 k.p.c. zasady pierwszeństwa w ramach kategorii czwartej i piątej zaspokojenia zostały z dniem 1 stycznia 2016 r. doprecyzowane w art. 1026 § 1[1]; k.p.c., który stanowi, że jeżeli z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokojeniu podlegają zarówno wierzytelności zabezpieczone hipoteką, jak i prawa lub roszczenia ciążące na nieruchomości, o pierwszeństwie między hipoteką a tymi prawami lub roszczeniami rozstrzyga chwila, od której liczy się skutki wpisu hipoteki, prawa lub roszczenia do księgi wieczystej (por. art. 448 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne, jedn. tekst: Dz. U. z 2021 r., poz. 1588).

Prawdą jest, że literalnie art. 532 k.c. nie ogranicza uprzywilejowania jedynie do określonej kategorii wierzycieli osoby trzeciej, tj. do jej wierzycieli osobistych, jednak nie może on być interpretowany hermetycznie bez uwzględnienia przepisów szczególnych. Brzmienie art. 65 ust. 1 u.k.w.h. jest jednoznaczne. Stanowi on, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości; do powstania hipoteki konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 67 u.k.w.h.). Zważywszy na konstytutywny charakter wyroku ze skargi pauliańskiej, prawo wierzyciela w stosunku do osoby trzeciej nie powstaje z mocy prawa (tak jak to ma miejsce np. w przypadku określonym w art. 1036 zd. 2 k.c.). Podobne regulacje w zakresie pierwszeństwa zaspokojenia w odniesieniu do statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego (hipoteka morska) oraz ruchomości (zastaw, zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy) są zawarte w art. 76 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 września 2001 r. - Kodeks morski (jedn. tekst Dz. U. z 2018 r., poz. 2175; należności zabezpieczone hipoteką morską zostały zaliczone do czwartej kategorii zaspokojenia - art. 1025 § 1 pkt 4 k.p.c.), art. 306 ust. 1 k.c., art. 20 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (jedn. tekst Dz. U. z 2018 r., poz. 2017), a także art. 46. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz. U. z 2021 r., poz. 1540).

Rozumienie przywileju pierwszeństwa z art. 532 k.c. w korelacji z innymi rodzajami pierwszeństwa w zaspokojeniu konkurujących wierzytelności w literaturze prawniczej i w judykaturze nie jest jednolite. Według pierwszej koncepcji prawo pierwszeństwa określone w tym przepisie nie ma charakteru absolutnego i doznaje ograniczeń wynikających z przepisów o pierwszeństwie praw ujawnionych w księdze wieczystej bądź w rejestrze zastawów, jak też w przepisach o przywilejach określonych w art. 346 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz. U. z 2020 r., poz. 1228; dalej: „pr. upadł.”). W takich sytuacjach należności z tytułu pierwszeństwa, o których mowa w art. 532 k.c., podlegają zaspokojeniu w tej samej kategorii co należności zabezpieczone rzeczowo, z uwzględnieniem jednak regulacji zawartej w art. 1026 § 1 k.p.c., bowiem odpowiedzialność osoby trzeciej, o której stanowi art. 532 k.c., jest odpowiedzialnością osobistą i uprawnienia z tego tytułu są słabsze niż rzeczowe.

Przeciwstawne stanowisko przyjmuje, że pierwszeństwo określone w art. 532 k.c. uprawnia do zaspokojenia się wierzyciela pauliańskiego przed wszelkimi wierzycielami osoby trzeciej, wymiennymi w art. 1025 k.p.c., co odpowiada celowi skargi pauliańskiej, którym jest zaspokojenie wierzycieli z określonego przedmiotu, tak jakby się znajdował w majątku dłużnika, zwłaszcza że art. 532 k.c. nie różnicuje pod tym względem wierzycieli osoby trzeciej osobistych i rzeczowych. W ten sposób zapewniona jest realizacja przewidzianego w art. 532 k.c. uprawnienia wierzyciela pauliańskiego do pierwszeństwa przed wierzycielami osoby trzeciej w dochodzeniu zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły i obowiązek znoszenia egzekucji, narzucony osobie trzeciej w art. 532 k.c., dotyka także wierzycieli tej osoby, którzy mimo, że mają podstawy do traktowania przedmiotu ubezskutecznionej czynności jako znajdującego się w majątku osoby trzeciej w zbiegu z wierzycielem pauliańskim muszą ustąpić mu pierwszeństwa. Założeniem skargi pauliańskiej jest wyłączenie skutków czynności, która nie powinna być dokonana w uczciwym obrocie, w interesie pokrzywdzonego wierzyciela. Gdyby zaś do tej czynności nie doszło, osoba trzecia nie uzyskałaby korzyści, a jej wierzyciele nie mogliby zaspokoić się z tej korzyści. Dlatego też ograniczenie uprawnień wierzycieli osoby trzeciej w wypadku, kiedy wierzyciel pauliański sięga do tego składnika majątku tej osoby, ustawodawca uznał za usprawiedliwione (por. postanowienie SN z dnia 12 grudnia 2012 r., III CZP 79/12).

W piśmiennictwie wypowiedziano też pogląd, że gdy wierzyciel skieruje egzekucję do przedmiotu znajdującego się u osoby trzeciej, do którego egzekucję skierowali również wierzyciele tej osoby, dochodzi do zbiegu egzekucji sądowych przeciwko różnym dłużnikom, ale skierowanych do tego samego przedmiotu, a w takiej sytuacji art. 1025 k.p.c. nie powinien mieć zastosowania, zaś wierzyciel pauliański może domagać się zwolnienia tego przedmiotu spod egzekucji. W konsekwencji pierwszeństwo z art. 532 k.c. różni się od przypadków pierwszeństwa zaspokojenia ustanowionego w art. 122 § 2, art. 739 § 1 i art. 1127 k.p.c., czy w art. 295 § 3 k.s.h. i pierwszeństwo to można traktować nie tylko jako przywilej egzekucyjny, lecz także jako potwierdzenie tego, co wynika już z istoty sankcji bezskuteczności względnej czynności prawnej.

Uchwała SN z dnia 2 lutego 2022 r., III CZP 32/22

Standard: 63649 (pełna treść orzeczenia)