Uposażenie należne członkom rodziny zmarłego sędziego (sędziego w stanie spoczynku)

Odesłanie zawarte w art. 102 § 1 P.u.s.p. do ustawy emerytalnej ograniczone jest w swojej treści wyłącznie do nabycia prawa do uposażenia rodzinnego (dotyczy określenia kręgu członków rodziny spełniających warunki do nabycia renty rodzinnej) i nie obejmuje zasad wypłaty uposażenia rodzinnego.

Uposażenie rodzinne uprawnionego członka rodziny zmarłego sędziego nie ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu, o którym mowa w art. 104 ust. 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r., poz. 1251 z późn. zm.).

Wprzypadku śmierci sędziego, osoby uprawnionej do zabezpieczenia po nim nie nabywają prawa do świadczenia z systemu powszechnego (prawa do renty rodzinnej) lecz nabywają prawo od uposażenia rodzinnego, którego źródłem jest ustawa ustrojowa. Nie ulega wątpliwości, że uposażenie rodzinne jest wyprowadzane ze stosunku pracy sędziego (wynagrodzenia za pracę), po którym ono przysługuje, a zakres zastosowania do niego ustawy emerytalnej wynika z treści odesłania. 

Uposażenie rodzinne wywodzi się ze stosunku pracy i nie jest one w związku z tym świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, w szczególności nie jest rodzajem renty rodzinnej, a art. 102 § 1 P.u.s.p. odsyła do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 1383 ze zm.), wyłącznie w zakresie warunków wymaganych do uzyskania renty rodzinnej, tj. do art. 68-71 tej ustawy. 

Brak jest podstaw do przyjęcia, że art. 102 § 1 P.u.s.p. przez stwierdzenie "spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych" odsyła nie tylko do przepisów ustawy o emeryturach i rentach w zakresie warunków jakie należy spełnić, aby nabyć prawo do tego świadczenia, ale również do zasad realizacji nabytego świadczenia, w tym do art. 104 ust. 7 tej ustawy emerytalnej, stosownie do którego prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (ust. 7).

W kontekście zakresu odesłania podkreśla się również, że ustawa o emeryturach i rentach odróżnia warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych od zasad ustalania ich wysokości i wypłaty. Warunki (przesłanki) powstania prawa do renty rodzinnej określa dział III, zaś odrębny dział VIII określa zasady ustalania świadczeń, w tym powstanie i ustanie prawa do świadczeń, a ponadto zawieszanie i zmniejszanie świadczeń. Nie ulega zatem wątpliwości, że w prawie ubezpieczeń społecznych wyraźnie odróżnia się nabycie prawa do świadczenia, co z reguły następuje z mocy ustawy z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa (por. art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej), od wypłaty tego świadczenia, co z kolei wymaga złożenia stosownego wniosku (art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej), a nadto sama wypłata mimo przysługiwania prawa do danego świadczenia może być z różnych przyczyń wstrzymana np. w przypadku zbiegu świadczeń, czy wstąpienia okoliczności, o których mowa w art. 134 ust. ustawy emerytalnej, czy zawieszenia (art. 103-106 ustawy emerytalnej). Wstrzymanie czy zawieszenie wypłaty świadczenia jest drastyczną ingerencją w będące w realizacji prawo do świadczenia, co wymaga szczególnie ścisłej wykładni norm na to pozwalających. W prawie ubezpieczeń społecznych zresztą zasadą jest ścisła wykładnia przepisów prawa, a dominującym rodzajem wykładni jest wykładnia językowa (por. np. wyroki SN: z dnia 14 maja 2012 r., I UK 400/11; z dnia16 sierpnia 2005 r., I UK 378/04; z dnia 23 października 2006 r., I UK 128/06; z dnia 29 stycznia 2008 r., I UK 239/07; z dnia 4 marca 2008 r., II UK 129/07; z dnia 19 maja 2009 r., III UK 6/09).

Biorąc pod uwagę wyraźne rozdzielenie w ustawie emerytalnej prawa do świadczenia (spełnienia ustawowych warunków jego nabycia) od prawa do jego wypłaty (realizacji) oraz reguły ścisłej i dominującej wykładni językowej norm prawa ubezpieczeń – nie można przyjąć, że odesłanie w art. 102 § 1 ustawy ustrojowej do ustawy emerytalnej wykracza poza, literalnie wyraźnie w tym przepisie zakreślone, odesłanie do oceny spełniania przez członków rodziny sędziego warunków wymaganych do uzyskania renty rodzinnej. Zdaniem Sądu Najwyższego - bez porzucenia mających tu zastosowanie zasad wykładni ścisłej i językowej - nie da się wyprowadzić wniosku, że analizowane odesłanie obejmuje także zasady wstrzymywania bądź zmniejszania uposażenia rodzinnego, w tym zawieszenia świadczenia na podstawie art. 104 ust. 7 i 8 ustawy emerytalnej.

Wyrok SN z dnia 10 kwietnia 2024 r., III PSKP 16/23

Standard: 83134 (pełna treść orzeczenia)

Pojęcia „warunków wymaganych do uzyskania renty rodzinnej” została wyjaśniona w judykaturze i nie stanowi istotnego zagadnienia prawnego.

W tej kwestii wypada odwołać się do wyroku z dnia 27 czerwca 2018 r., I PK 78/17, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 102 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 23 ze zm.) odsyła do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 1383 ze zm.) wyłącznie w zakresie warunków wymaganych do uzyskania renty rodzinnej, tj. do art. 68-71 tej ustawy. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy przedstawił wnikliwą argumentację dla przyjętej wykładni, wywodząc między innymi, że zarówno w doktrynie jak i piśmiennictwie jednolicie wskazuje się, iż uposażenie należne członkom rodziny zmarłego sędziego (sędziego w stanie spoczynku) nie może być porównywane z rentą rodzinną należną członkom rodziny zmarłego pracownika (emeryta, rencisty). Renta rodzinna to świadczenie z ubezpieczenia społecznego przysługujące z tytułu utraty żywiciela, pochodne od świadczenia z ubezpieczenia społecznego (renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy). Uposażenie rodzinne jest świadczeniem pochodnym od świadczeń przysługujących sędziemu ze stosunku pracy (w szczególności jego wynagrodzenia za pracę lub uposażenia ze stanu spoczynku, które jest również pochodne od świadczenia ze stosunku pracy - art. 100 § 1, 2 u.s.p.). Poza odesłaniem do powszechnych przepisów ubezpieczenia społecznego, w zakresie warunków uprawniających członka rodziny do nabycia świadczenia w postaci uposażenia rodzinnego, nie ma żadnych innych normatywnych przesłanek traktowania uposażenia rodzinnego tak jak renty rodzinnej. Funkcjonalne podobieństwo obu tych świadczeń nie zmienia ich prawnego charakteru i nie uzasadnia przenoszenia zasad oraz rozwiązań legislacyjnych właściwych stosunkom ubezpieczenia społecznego (renta rodzinna) na stosunki zobowiązaniowe prawa pracy (uposażenie rodzinne). Takiemu rozumieniu uposażenia rodzinnego nie sprzeciwia się zasada równego traktowania ubezpieczonych, ponieważ sędziowskie uposażenie rodzinne nie jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego i zasady dotyczące tej dyscypliny prawa nie mogą być na nie przenoszone (zob. uz. do uchwały Sn (7) z dnia 21 kwietnia 1999 r., III ZP 6/99; wyroki SN: z dnia 12 czerwca 2002 r., II UKN 381/01 i z dnia 29 stycznia 2008 r., I UK, a także A. Górski (red.), K. Gonera, Komentarz do art. 102 u.s.p., LEX 2013).

Podobne stanowisko odnośnie do roli uposażenia rodzinnego zaprezentował również Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 11 lipca 2000 r., K 30/09, podkreślając, że konstytucyjne gwarancje wynikające z art. 178 ust. 2 w związku z art. 180 ust. 3-5 Konstytucji RP wywierają istotny wpływ na sytuację rodzin zmarłych sędziów i sędziów w stanie spoczynku. Nie ulega zatem wątpliwości, że rodzina stanowi jedną całość, także w aspekcie bytowej sytuacji jej członków. Tym samym, skoro sytuacja ta wyznaczana jest przez szczególne uprawnienia sędziego, wynikające z prawa do wynagrodzenia czy też uposażenia w stanie spoczynku, to nie istnieją podstawy, by śmierć jednego z małżonków (rodziców) wprowadzała zmianę w prawnych regułach określających sytuację pozostałych członków rodziny. Z tego względu uposażenie w stanie spoczynku jest nasycone ideą alimentacji, oznaczającą, że państwo zobowiązuje się do zaspokojenia wszystkich usprawiedliwionych potrzeb życiowych sędziów na godziwym poziomie, zaś to konstytucyjne zobowiązanie obejmuje również rodziny, przy czym idea ich alimentowania jest ściśle związana z sędziowskim systemem wynagrodzeniowo-uposażeniowym, który nie może być „poprawiany” w drodze ustawy zwykłej (zob. Z. Myszka, Sędziowskie uposażenia rodzinne, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 2000 nr 4, s. 12; J. Oniszczuk, Prawo rodziny sędziego do uposażenia rodzinnego, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 2000 nr 11, s. 36; Jacek Gudowski (red.), Tadeusz Ereciński, Józef Iwulski, Prawo o ustroju sądów powszechnych, LEX 2009, komentarz do art. 102 ustawy oraz D. Michta, Uposażenie rodzinne przyznawane członkom rodziny zmarłego sędziego, IUSTITIA 2014 nr 2).

Przedstawione powyżej argumenty podkreślają systemową odrębność uposażenia rodzinnego i przemawiają za ścisłym rozumieniem art. 102 § 1 u.s.p., który, aby nabyć prawo do uposażenia rodzinnego, odsyła do ustawy o emeryturach i rentach wyłącznie w zakresie spełnienia warunków przewidzianych ustawowo dla nabycia prawa do renty rodzinnej, czyli regulacji zawartej w art. 67-71 ustawy o emeryturach i rentach. Natomiast, zgodnie z art. 67 ustawy o emeryturach i rentach do renty rodzinnej uprawnieni są członkowie rodziny spełniający warunki określone w art. 68-71 tej ustawy. Oznacza to, że dla nabycia praw do uposażenia rodzinnego dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione powinny spełniać warunki przewidziane w art. 68, przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci - wdowa i wdowiec - w art. 70, a rodzice - w art. 71.

Brak jest podstaw do przyjęcia, że art. 102 § 1 u.s.p. przez stwierdzenie „spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych” odsyła nie tylko do przepisów ustawy o emeryturach i rentach w zakresie warunków, jakie należy spełnić, aby nabyć prawo do renty rodzinnej, ale również do zasad realizacji nabytego prawa do renty rodzinnej, w tym do art. 104 ust. 7 tej ustawy, stosownie do którego prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (ust. 7). Zauważyć należy, że przepis art. 1 ust. 1 ustawa o emeryturach i rentach określa warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych (pkt 1), zasady ustalania wysokości świadczeń (pkt 2) oraz zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń (pkt 3). Konsekwencją tak określonego przedmiotu ustawy jest także cała jej konstrukcja. Z tego względu odrębny dział ustawy określa warunki (przesłanki) powstania prawa do renty rodzinnej (dział III), zaś odrębny (dział VIII) zasady ustalania świadczeń, w tym powstanie i ustanie prawa do świadczeń, a ponadto zawieszanie i zmniejszanie świadczeń. Generalnie można powiedzieć, że ustawowa regulacja dotycząca warunków nabywania prawa do świadczeń odnosi się do fazy, w której dochodzi do "powiększenia sfery posiadania danego podmiotu". Z tego względu ustawa o emeryturach i rentach określa przesłanki, których spełnienie oznacza przysporzenie w obrębie sfery praw ubezpieczonego w postaci prawa do emerytury lub renty, zaś realizacja tak nabytego prawa uzależniona jest od podjęcia przez ubezpieczonego określonych działań zmierzających do ustalenia prawa, przewidzianych w przepisach ustawy (por. T. Zieliński, Ochrona praw nabytych - zasada państwa prawnego, PiP 1992 nr 3; C. Jackowiak, Ochrona praw nabytych w polskim systemie emerytalno-rentowym, PS 1992 nr 11-12, s. 7-8 i przytoczona tam literatura; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 62 oraz wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z dnia 11 lutego 1992 r., K 14/91; z dnia 23 listopada 1998 r., SK 7/98; z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99; z dnia 20 grudnia 1999 r., K 4/99 i z dnia 13 stycznia 2006 r., K 23/03).

Sąd Najwyższy stwierdził zatem, że art. 102 § 1 u.s.p. powinien być interpretowany jedynie z uwzględnieniem przepisów ustawy o emeryturach i rentach określających krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej (art. 67-71 ustawy). Art. 104 ust. 7 ustawy o emeryturach i rentach, jak wynika z rozważań dokonanych powyżej, odnosi się bowiem do możliwości realizowania uprzednio nabytego prawa, przewidując zawieszenie wypłaty świadczeń w wyniku przekroczenia ustawowo określonych limitów przychodów z pracy zarobkowej. Z tego względu art. 134 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach stanowi, że wypłatę świadczenia wstrzymuje się, jeżeli powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świadczeń lub ustanie tego prawa. Innymi słowy zawiesić można tylko realizację prawa, które zostało już nabyte. Dla nabycia prawa do uposażenia rodzinnego konieczne jest zatem jedynie stwierdzenie ziszczenia się określonego ryzyka socjalnego - śmierci sędziego albo sędziego w stanie spoczynku - oraz dodatkowych wymogów określonych w art. 67-71 ustawy o emeryturach i rentach (por. wyrok SA w Gdańsku z dnia 18 kwietnia 2016 r., III APa 4/16). Czym innym jest bowiem uzyskanie prawa do określonego świadczenia, a czym innym jego wypłata, która ma charakter wtórny. Osoby osiągające przychód powodujący zmniejszenie świadczenia rentowego czy też jego zawieszenie nie tracą prawa do tego świadczenia, a jedynie jego wypłaty.

Ponadto Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że zgodnie art. 103 u.s.p., szczegółowe zasady i tryb ustalania i wypłacania uposażeń oraz uposażeń rodzinnych sędziom w stanie spoczynku i członkom ich rodzin zostały powierzone do ustalenia w drodze rozporządzenia Ministrowi Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy. Stąd wypłata uposażenia rodzinnego została uregulowana w odrębnym akcie prawnym, nie zaś w sposób uregulowany w przepisach ustawy o emeryturach i rentach. Obowiązujące w dacie orzekania przez Sądy obu instancji rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 października 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu ustalania i wypłacania uposażeń oraz uposażeń rodzinnych sędziom i prokuratorom w stanie spoczynku oraz członkom ich rodzin (Dz.U. Nr 130, poz. 869) ani kolejne rozporządzenie z dnia 20 stycznia 2017 r. w sprawie uposażeń oraz uposażeń rodzinnych sędziów w stanie spoczynku i członków ich rodzin oraz terminów przekazania do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z 2017 r. poz. 199), czy obowiązujące od dnia 29 czerwca 2018 r. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 czerwca 2018 r. w sprawie uposażeń sędziów w stanie spoczynku i uposażeń rodzinnych członków rodzin sędziów i sędziów w stanie spoczynku oraz terminów przekazania do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z 2018 r., poz. 1258) nie zawierają jakichkolwiek unormowań w przedmiocie zmniejszenia czy też zawieszenia uposażenia rodzinnego w stosunku do osób osiągających przychód z innego tytułu. Brak jest też odesłania do stosowania w tym przypadku przepisów ustawy o emeryturach i rentach.

Wszystko to przemawia za przyjęciem, że uposażenie rodzinne jest odmienne od renty rodzinnej i odesłanie zawarte w art. 102 § 1 u.s.p. do ustawy o emeryturach i rentach dotyczy jedynie warunków do nabywania renty rodzinnej.

Postanowienie SN z dnia 14 grudnia 2022 r., III PSK 16/22

Standard: 83138 (pełna treść orzeczenia)