Skarb Państwa jako strona i jego reprezentacja (art. 554 § 2a i 2b k.p.k. w zw. z art. 8 ust. 3 ustawy lutowej)

Art. 554 k.p.k. został zmieniony na podstawie art. 1 pkt 98 a) ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019 r., poz. 1964). W obecnym brzmieniu obowiązuje od dnia 5 października 2019 r. Na podstawie wymienionej nowelizacji przepis de facto uległ uszczegółowieniu, gdyż dodane zostały dwie kolejne jednostki redakcyjne - § 2a oraz 2b, o treści następującej:

„§ 2a. Stronami w postępowaniu są: wnioskodawca, prokurator oraz Skarb Państwa.

§ 2b. Organem reprezentującym Skarb Państwa jest:

1) prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania, albo

2) prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie - jeżeli orzeczeniem, o którym mowa w pkt 1, zmieniono orzeczenie sądu pierwszej instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje odszkodowanie‎w myśl niniejszego rozdziału, albo

3) organ, który dokonał zatrzymania - jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie albo jeżeli sąd nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.”

Projektodawca w uzasadnieniu do projektu tej ustawy wskazał: „Proponuje się przywrócenie w postępowaniu odszkodowawczym udziału w charakterze strony organu reprezentującego Skarb Państwa. Rolą tego organu jest dbanie o zabezpieczenie interesów majątkowych Skarbu Państwa, podczas gdy zadaniem prokuratora jest reprezentowanie interesu społecznego w kształtowaniu sprawiedliwego i trafnego rozstrzygnięcia. W przeciwieństwie jednak do regulacji obowiązujących w latach 2015–2016 projektowane regulacje wyraźnie wskazują, który organ w danej sytuacji procesowej jest uprawniony i zobowiązany do reprezentowania Skarbu Państwa.” (uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, VIII kadencja Sejmu RP, druk nr 3251, s. 72, https://orka.sejm.gov.pl /Druki8ka.nsf/0/A617BC771FDAE095C12583AC 004875E9/$File/3251.pdf).

W wyniku wprowadzenia tych przepisów do porządku prawnego może więc na gruncie tzw. spraw odszkodowawczych dochodzić do sytuacji, w których sądem, gdzie zgłoszono wniosek o odszkodowanie, a na ogół będącym in praxi sądem właściwym do rozstrzygania spraw w trybie przepisów zawartych w Rozdziale 58. Kodeksu postępowania karnego, stanie się sąd w sposób istotny związany z roszczeniem, zaś stroną takiego postępowania prezes tegoż sądu. Taki stan rzeczy z pewnością może wywołać w odbiorze społecznym wątpliwości dotyczące zachowania jednego z rudymentarnych standardów, jakim jest prawo do bezstronnego sądu. Na tym tle nie ma przesądzającego znaczenia argument, który można napotkać w orzecznictwie (vide postanowienie SN z 24 maja 2023 r. II Ko 50/23), że to nie sąd zobowiązany będzie do zapłaty odszkodowania i zadośćuczynienia, a będzie to Skarb Państwa. To właśnie ten sąd, który prowadzi postępowanie jest bowiem statio fisci Skarbu Państwa w procesie odszkodowawczym. Sądem tym kieruje administracyjnie prezes sądu, który z kolei jest w tymże postępowaniu podsądnym, gdyż ma status strony tego postępowania. Ma on natomiast bez wątpienia stać na straży interesów finansowych jednostki, którą reprezentuje. Interesy procesowe wnioskodawcy i prezesa sądu są interesami zwykle przeciwstawnymi, co wzmaga wątpliwości w zakresie bezstronności sądu, na czele którego prezes ten stoi, a który jednocześnie sprawę rozstrzyga. Co więcej, to decyzje tego sądu stały się najczęściej podstawą roszczenia.

Niejako w sukurs tym sytuacjom wychodzi natomiast norma zawarta w art. 442 k.p.c. Rozwiązanie przyjęte w cywilnej ustawie proceduralnej przewiduje, że:

„Jeżeli stroną jest Skarb Państwa, a państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, jest sąd:

1) właściwy do rozpoznania sprawy - sąd ten z urzędu przedstawia akta sprawy sądowi nad nim przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przedstawiającym;

2) przełożony nad sądem właściwym do rozpoznania sprawy - sąd właściwy do rozpoznania sprawy z urzędu przedstawia akta sprawy temu sądowi przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przedstawiającym, mającemu siedzibę poza obszarem właściwości sądu przekazującego.”

Uchwała SN z dnia 17 stycznia 2024 r., I KZP 4/23

Standard: 76639 (pełna treść orzeczenia)

Głównym motywem, który przyświecał prawodawcy, gdy wprowadzał przepisy art. 554 § 2a i 2b k.p.k., przywracające „w postępowaniu odszkodowawczym udział w charakterze strony organu reprezentującego Skarb Państwa”, było „zabezpieczenie interesów majątkowych Skarbu Państwa”. Projektowane regulacje „miały na celu wzmocnienie ochrony interesów majątkowych Skarbu Państwa w tym postępowaniu i jednoznaczne wskazanie, który z organów Państwa odpowiada za ich ochronę w danym postępowaniu” (projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw – Druk sejmowy z dnia 21 lutego 2019 r., nr 3251, s. 72 uzasadnienia).

Bez wątpienia potrzeba należytego zabezpieczenia interesów Skarbu Państwa i jednoznacznego wskazania, który z organów odpowiada za ich ochronę w danym postępowaniu, aktualizuje się również w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, o którym mowa w ustawie lutowej.

okoliczność, iż prawodawca zdecydował się wyraźnie wskazać statio fisci, reprezentujące Skarb Państwa w procesie cywilnym dotyczącym roszczeń, o których mowa w art. 10 ustawy lutowej, nie oznacza, że wyłączył na przyszłość możliwość stosowania do postępowań o odszkodowanie i zadośćuczynienie, toczących się na podstawie tej ustawy, zawartych w k.p.k. regulacji określających statio fisci w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Argumentem przemawiającym przeciwko możliwości stosowania tychże przepisów nie może być również okoliczność, że unormowanie art. 8 ust. 2d ustawy lutowej wskazuje, że odpis żądania, o którym mowa w ust. 2, sąd doręcza prokuratorowi z urzędu, nie stanowiąc nic o innych podmiotach. Powyższa regulacja została bowiem wprowadzona jeszcze przed wejściem w życie noweli, na mocy której wprowadzono do art. 554 k.p.k. przepisy wyraźnie wskazujące, że stroną postępowania w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie jest Skarb Państwa i określające jego statio fisci. Co więcej, przepis art. 8 ust. 2d wprowadzono do ustawy lutowej w 2007 r., kiedy na gruncie k.p.k. nie funkcjonowała jeszcze regulacja nakazująca zawiadomienie prokuratora o terminie rozprawy poprzez doręczenie mu odpisu wniosku (art. 554 § 3 k.p.k.).

Treść art. 67 § 2 k.p.c. nie pozostawia wątpliwości, że decydując się na wskazanie w art. 554 § 2b k.p.k. organów reprezentujących Skarb Państwa w toczących się, na podstawie przepisów k.p.k., procesach o odszkodowanie i zadośćuczynienie, prawodawca musiał potraktować wskazane w tym przepisie sądy jako „jednostki organizacyjne, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie”. Powyższy pogląd znajduje również swoje wsparcie w poglądach doktryny, gdzie podkreśla się, że warunki posiadania uprawnienia do reprezentowania Skarbu Państwa, są »oparte na kryterium „zawinienia” w zaistnieniu podstawy do dochodzenia odszkodowania.

Z § 2b pkt 1 i 2 wynika, że organem reprezentującym Skarb Państwa jest prezes tego sądu, w którym doszło do wydania lub skontrolowania i utrzymania w mocy niezasadnej decyzji stanowiącej następnie podstawę do dochodzenia odszkodowania. Podobne kryterium zastosowano do organu niesądowego w pkt 3, skoro chodzi tu o sytuację, gdy ten organ niezasadnie dokonał zatrzymania, co stwierdził sąd w toku kontroli zażaleniowej, albo gdy nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.

W tym stanie rzeczy, nie może budzić wątpliwości, że skoro to Sąd Najwyższy był sądem, który wydał ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, utrzymując w mocy wyrok Sądu Marynarki Wojennej w G. z dnia 10 lutego 1988 r., sygn. Sm. […], którego wykonanie wyrządziło wnioskodawcy krzywdę będącą źródłem roszczenia o zadośćuczynienie dochodzonego w niniejszym postępowaniu, to Sąd Najwyższy musiał być wskazany w treści wyroku jako statio fisci Skarbu Państwa.

Wyrok SN z dnia 17 maja 2022 r., I KA 2/22

Standard: 63444 (pełna treść orzeczenia)