Świadczenia z tytułu wyjazdu niebędącego podróżą służbową, wymagającego poniesienia przez pracownika kosztów

Czym innym są świadczenia z tytułu podróży służbowej i czym innym może być kompensata zwiększonych wydatków wynikających z wykonywania pracy poza umówionym miejscem pracy. Już wcześniej na tle podobnych sporów zwrócono uwagę w orzecznictwie, że pracownik może umówić się z pracodawcą na odpowiednią rekompensatę kosztów wyżywienia i noclegów a podstawę zwrotu mogą stanowić przepisy prawa cywilnego. 

W wyroku z 12 marca 2009 r., II PK 198/08 uznano, że wyznaczenie przez pracodawcę jako zadania roboczego wyjazdu niebędącego podróżą służbową, wymagającego dla jego wykonania poniesienia przez pracownika dodatkowych kosztów, uzasadnia roszczenie pracownika o ich zwrot (art. 742 k.c. w związku z art. 300 k.p.). 

Uzasadnione może być też poszukiwanie podstawy tego rodzaju świadczeń przez analogię w przepisach o podróżach służbowych. W szczególności takim, niebędącym podróżą służbową, delegowaniem jest podjęcie się przez pracownika odbycia podróży połączonej z wykonaniem określonej pracy na podstawie porozumienia zawartego z pracodawcą (por. wyroki SN: z 17 lutego 2012 r., III UK 54/11 i z 25 lutego 2013 r., III UK 57/12). Podstawą nie jest wówczas przepis prawa powszechnego (gdy pracownik nie jest w podroży służbowej), lecz umowa stron.

Odwołanie się przez strony do przepisu o podróżach służbowych nie stanowi a priori obejścia prawa, które ponadto byłoby równoznaczne z nieważnością ich umowy. To, że pracownik nie odbywał podróży służbowej nie oznacza, że nieważny jest zapis umowy stanowiący, iż za pracę wykonywaną poza miejscowością, w której mieści się firma pracodawca wypłacać będzie diety zgodnie z przepisami kodeksu pracy (art. 77[5] k.p.). Odwołanie się do przepisów powszechnie obowiązujących może mieć charakter utylitarny, gdy strony w sposób podobny do tych określonych w ustawie próbują uregulować wysokość świadczenia, bez którego nie powstałoby zatrudnienie albo które stanowi istotną część świadczenia pracodawcy. Źródłem uprawienia jest wówczas umowa a nie przepis prawa powszechnego.

Nie można wykluczyć przedmiotowego wykorzystania regulacji powszechnej, niemniej przyjęcie takiego rozwiązania nie oznacza, że nieważne staje się zobowiązanie indywidualne w relacji między stronami, czyli między pracownikiem i pracodawcę (art. 353[1] k.c. w związku z art. 300 k.p., art. 58 k.c.). Przykładowo nadużycia ujawnia się sprawach, w których pracownik twierdzi, że diety stanowią w istocie "ukryte", choć umówione wynagrodzenie za pracę i dlatego powinny stanowić podstawę wynagrodzenia za godziny nadliczbowe. 

Z przepisów regulujących podróż służbową nie wynika natomiast zakaz delegowania pracownika który nie ma charakteru podróży służbowej. W szczególności, takim niebędącym podróżą służbową delegowaniem jest podjęcie się przez pracownika podróży połączonej z wykonywaniem określonej pracy na podstawie porozumienia zawartego z pracodawcę. Czym innym jest zatem porozumienie, które celem byłaby kompensata zwiększonych kosztów pobytu i pracy za granicą. Umowy takiej nie można wykluczyć, gdyż nie sprzeciwiają się jej zasady prawa pracy.

Nie można nie dostrzec, że w ustawie brak jest podstawy prawnej, która jednoznacznie stanowiłaby podstawę prawną dla roszczeń pracowników o zwiększone koszt wykonywania pracy poza miejscem zamieszkania i w innym miejscu niż pierwotnie umówione z pracodawcę. Dlatego jest to obszar pozostawiony stronom, zapewne z tego względu, że może dotyczyć różnych sytuacji. Wówczas jednak strony, zwłaszcza pracownicy, muszą wyraźnie określić tę kompensatę, gdyż może zaistnieć konflikt czy stanowi wynagrodzenie za pracę czy inne świadczenie związane z pracą. 

W tej sprawie uprawniona jest zatem teza: Pracownik zatrudniany za granicą na budowie może uzgodnić z pracodawcą prawo do diet przeznaczane na koszty pobytu (w tym wyżywienia), odwołując się do regulacji z art. 77[5] k.p.

Wyrok SN z dnia 25 lutego 2020 r., II PK 171/18

Standard: 63387 (pełna treść orzeczenia)

Wyznaczenie przez pracodawcę jako zadania roboczego wyjazdu niebędącego podróżą służbową, wymagającego dla jego wykonania poniesienia przez pracownika dodatkowych kosztów, uzasadnia roszczenie o ich zwrot przez pracodawcę (art. 742 k.c. w związku z art. 300 k.p.).

W stosunkach pracy można stwierdzić przypadki ponoszenia przez pracowników pewnych wydatków związanych z wykonywaniem przez nich zadań wyznaczonych przez pracodawcę, które są im następnie przez pracodawcę rekompensowane. Poza wydatkami na podróże służbowe należą tu koszty używania przez pracowników pracy własnych narzędzi, a także wydatki w postaci kosztów przejazdu z siedziby pracodawcy do wyznaczonego miejsca pracy (np. w przypadku przedsiębiorstw remontowo-budowlanych). Poza unormowaniami dotyczącymi podróży służbowych prawo pracy nie zawiera w tym względzie szczególnych przepisów prawa ustawowego (odpowiednie postanowienia mogą znaleźć się w układzie zbiorowym pracy względnie w regulaminie wynagradzania). Należy zatem uznać, że sprawa ta nie została uregulowana w prawie pracy w związku z czym, po myśli art. 300 k.p. zachodzi potrzeba rozważenia odpowiedniego zastosowania w tej kwestii przepisów Kodeksu cywilnego. Kodeks cywilny zawiera odpowiednie unormowanie w przepisach o zleceniu.

Według jego art. 742 zdanie pierwsze, dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi. Odpowiednie stosowanie, o którym mowa w art. 300 k.p., oznacza stosowanie do stosunków pracy niektórych przepisów Kodeksu cywilnego wprost, innych z odpowiednimi modyfikacjami. W rozważanej sytuacji modyfikacja art. 742 k.c. polegałaby na poszerzeniu zakresu jego zastosowania do stosunku pracy. 

Wyrok SN z dnia 12 marca 2009 r., II PK 198/08

Standard: 63388 (pełna treść orzeczenia)