Kara umowna w umowach cywilnoprawnych zawieranych przez podmioty publiczne działające w sferze dominium

W praktyce obrotu pojawiają się sytuacje, w których cywilnoprawna konstrukcja kary umownej jest stosowana w umowach cywilnoprawnych zawieranych przez podmioty publiczne działające w sferze dominium. Kary umowne, bądź postanowienia o zbliżonym charakterze stosowane są często w  umowach prywatyzacyjnych, w których przewidziany jest np. obowiązek podwyższenia przez nabywcę kapitału zakładowego spółki, a realizacja tego obowiązku zabezpieczana jest przez zobowiązanie nabywcy do zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8  września 2004 r. (IV CK 631/03) wskazano, że zastrzeżenie umowne odpowiadające konstrukcji nienazwanej klauzuli gwarancyjnej na wypadek niedokonania w okresie trzech lat inwestycji w przedsiębiorstwo mieści się w  ramach art. 483 § 1 k.c. (podobnie w wyroku SN z dnia 28 stycznia 2015 r., I  CSK 745/13).

Odmienny pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 14 października 2016 r. (I CSK 618/15, niepubl.), uznając, że zobowiązanie do podwyższenia kapitału zakładowego w drodze wniesienia wkładu pieniężnego, jako zobowiązanie pieniężne nie może być kwalifikowane jako zastrzeżenie kary umownej. Z kolei, w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2020 r., III CZP 67/19 przyjęto, że na podstawie art.143d ust. 7 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo o zamówieniach publicznych (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1843 ze zm.) dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom.

Niewątpliwie zatem zagadnienie możliwości zastrzegania kary umownej, jako stanowiące jeden z przejawów działalności kontraktowej podmiotów publicznych jest dyskusyjne i rozbieżnie postrzegane w orzecznictwie. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że publiczny status podmiotu zawierającego umowę cywilnoprawną nie wyłącza możliwości uznania, że podmiot taki może nadużywać przewagi kontraktowej.

W doktrynie podkreśla się, że umowa cywilnoprawna stanowi wygodną formę ingerencji władzy publicznej w sferę praw i wolności obywateli w  porównaniu z sytuacją prawną adresata decyzji administracyjnej. Z tego względu wymagana jest ostrożność przy kwalifikowaniu zastrzeżeń umownych jako cywilnej kary umownej w umowach zawieranych przez podmioty publiczne, w tym Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego. Nadużycie przewagi kontraktowej przez podmiot publiczny jest szczególnie widoczne w umowach oddania nieruchomości w użytkowanie wieczyste, w których zastrzega się karę umowną w  wysokości odpowiadającej opłacie dodatkowej w wypadkach uregulowanych w  art. 63 ust. 2 u.g.n. 

Regulacja zamieszczona w art. 63 u.g.n. ma charakter bezwzględnie wiążący, co oznacza, że nie może być zastąpiona przez umowne zastrzeżenie kary umownej. Takie zatem zastrzeżenie narusza ustawę (art. 58 k.c. w związku z art. 63 u.g.n.) i jest bezwzględnie nieważne.

Uchwała SN z dnia 20 stycznia 2022 r., III CZP 8/22

Standard: 62045 (pełna treść orzeczenia)