Pojęcie „dowód rzeczowy”

Dowód rzeczowy jest rzeczą, która w każdym przypadku jest przedmiotem materialnym istniejącym fizycznie. I choć nie jest to do końca precyzyjne, to z pewnością oddaje istotę zagadnienia. Tak jest też w przypadku ciała człowieka, jego fragmentu, wydzieliny, czy śladu zapachowego, DNA, odcisku palca itp., zawsze jednak zabezpieczonego na jakimś podłożu, które już rzeczą niewątpliwie jest. Nie jest to pojęcie tożsame z określeniem „rzecz ruchoma”, którym posługuje się prawo karne materialne – art. 115 § 9 k.k. (w tym środek pieniężny zapisany na rachunku), bo definicja ta, mająca charakter definicji legalnej, odnosi się do konkretnych typów przestępstw, jak np. z art. 278 § 1 k.k. i funkcjonuje w przestrzeni tej gałęzi prawa.

Uznanie „czegoś” za dowód rzeczowy, nie jest związane z fazą postępowania przygotowawczego. Z całą pewnością bowiem dowody rzeczowe mogą być gromadzone przez organy ścigania już w fazie in rem, i tak na ogół jest, gdyż zwykle zabezpieczenie pierwszych dowodów rzeczowych w sprawie wyprzedza ujawnienie sprawcy czynu zabronionego.

Pojęcie – „dowód rzeczowy” w literaturze przedmiotu rozumiane jest nad wyraz jednoznacznie.

Zacząć wypada od definicji słownikowej – dowód rzeczowy to „przedmiot mający znaczenie dla wykrycia lub potwierdzenia winy oskarżonego” (Słownik języka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1978r.).

Rzecz – zgodnie z dyspozycją art. 45 k.c. to tylko przedmioty materialne. Na pojęcie rzeczy składają się dwa elementy:

- materialny charakter – tylko przedmioty materialne, które mogą być posiadane w sposób powszechnie widoczny;

- wyodrębnienie z przyrody – mają charakter na tyle samoistny by mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym.

To cywilistyczne ujęcie pojęcia „rzecz” jest jednak zdecydowanie bliższe określeniu „rzecz ruchoma”, którym posługuje się prawo karne materialne, niż omawianemu pojęciu karnoprocesowemu – „dowód rzeczowy” (o czym niżej). Przytaczane jest w tym miejscu dla zaakcentowania w istocie synonimicznego znaczenia słów „rzecz” i „przedmiot”. Oczywistym bowiem jest, nawet w języku potocznym, że kwota zgromadzona na rachunku bankowym nie jest „przedmiotem”. Przedmiot istnieje bowiem w sposób fizyczny i ma charakter materialny.

Nawiązuje to do pojęcia res corporales w prawie rzymskim – przedmioty materialne, a więc takie, które są dostępne dla ludzkich zmysłów, takie, których można było dotknąć (quae tangi possunt).

W doktrynie procesu karnego utrwaliło się natomiast jednolite stanowisko, że pod pojęciem dowodów rzeczowych należy rozumieć rzeczy stanowiące źródło dowodowe.

M. Cieślak, tworząc klasyczną już definicję w tym przedmiocie, stwierdził że: „Najczęściej spotykany jest podział na: dowody osobowe i dowody rzeczowe. (…). Przyjmując za kryterium tego podziału rodzaj źródła dowodowego (osoba albo rzecz) zaliczyć musimy: (…)

- do dowodów rzeczowych:

1) właściwości miejsc poddanych oględzinom,

2) właściwości rzeczy poddanych oględzinom,

3) treść dokumentów.

Do „rzeczy” podlegających oględzinom zaliczamy także zwłoki ludzkie, odłączone od organizmu części tkanki ludzkiej (w tym krew) oraz zwierzęta.” A więc „dowody rzeczowe to te, których źródłem są rzeczy sensu largo (treść dokumentów właściwości miejsca lub przedmiotów w sensie ścisłym)”.

Ten sposób definiowania czym jest dowód rzeczowy w procesie karnym nie uległ zmianie do chwili obecnej.

Tomasz Grzegorczyk ujmuje to w sposób następujący: „ze względu na charakter źródła dowodowego wyodrębnia się natomiast dowody (…) rzeczowe, kiedy to źródłem jest przedmiot, miejsce, lub ciało, środkiem dowodowym ich cechy i właściwości, a sposobem przeprowadzenia, oględziny”.

Warto przytoczyć również pogląd następujący: „rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie to te rzeczy, które pojawiają się w procesie karnym w wyniku ich zatrzymania lub dobrowolnego wydania, natomiast po ich zakwalifikowaniu stosownym postanowieniem w poczet materiału dowodowego nabywają one status dowodów rzeczowych. Pojęcia „rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie” i „dowody rzeczowe” dotyczą zatem tych samych przedmiotów, lecz funkcjonują na różnych etapach postępowania.

W doktrynie procesu karnego utrwaliło się stanowisko, że pod pojęciem dowodów rzeczowych należy rozumieć rzeczy stanowiące źródło dowodowe, które dostarczają środków dowodowych w postaci swoich cech (lub ich konfiguracji) poznawanych za pomocą zmysłów”.

Określenia „rzecz ruchoma” i „dowód rzeczowy” nie są ze sobą tożsame. Na zasadnicze różnice w tym względzie wskazywano już wyżej, choćby w zakresie fragmentów tkanek ludzkich czy śladów zapachowych. Brak jakichkolwiek podstaw do tak „łatwego” przyjmowania, jak w cytowanym fragmencie projektu, że „rzecz ruchoma” i „dowód rzeczowy” to pojęcia synonimiczne.

sposobem przeprowadzenia dowodu ze źródła dowodowego, jakim jest dowód rzeczowy, są jego oględziny.

„Rzecz staje się źródłem dowodowym, gdy jej wygląd zewnętrzny lub właściwości pozwalają sądowi na wysnucie wniosku o faktach dowodowych (np. opalona izolacja przewodnika elektrycznego wskazuje na to, iż przewodnik był pod działaniem wysokiej temperatury).

W odróżnieniu od wyżej wskazanej definicji prawnomaterialnej, dowód rzeczowy w procedurze karnej, zawsze ma więc cechy indywidualne, gdyż każdy niesie ze sobą konkretne informacje ważne dla przebiegu procesu – jest bowiem źródłem dowodowym. Istotą wszak przeprowadzania dowodu w procesie sądowym jest dokonywanie wnioskowań w oparciu o ten konkretny dowód, które prowadzą do dokonywania ustaleń w zakresie faktów.

Uchwała SN z dnia 13 października 2021 r., I KZP 1/21

Standard: 61235 (pełna treść orzeczenia)