Standard prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu w orzecznictwie TSUE

Analiza orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości prowadzi do wniosku, że standard prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu na gruncie prawa unijnego nie różni się w swej istocie względem standardu konwencyjnego. Przypomnieć trzeba, że w art. 52 ust. 3 KPP UE wyraźnie wskazano, iż w zakresie, w jakim Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w EKPCz, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez EKPCz. Trybunał Sprawiedliwości wprost uznaje, że akapity pierwszy i drugi art. 47 KPP UE odpowiadają art. 6 ust. 1 i art. 13 EKPCz, zaś zadaniem Trybunału jest dbanie, aby dokonywana przez niego wykładnia art. 47 akapit drugi KPP UE zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 EKPCz zgodnie z jego wykładnią dokonaną przez ETPCz (zob. wyrok TS z dnia 19 listopada 2019 r., A.K. i in., C‑585/18, C‑624/18 i C‑625/18, pkt 117, 118; wyrok TS z dnia 6 października 2021 r., W.Ż., C-487/19, pkt 123).

Trybunał Sprawiedliwości konsekwentnie wskazuje, że wymóg niezawisłości sędziów wchodzi w zakres istotnej treści prawa podstawowego do rzetelnego procesu sądowego, które ma podstawowe znaczenie jako gwarancja ochrony wszystkich praw, jakie jednostki wywodzą z prawa Unii i zachowania wartości wspólnych państwom członkowskim, określonych w art. 2 TUE, w szczególności wartości w postaci państwa prawnego (wyrok TS z dnia 25 lipca 2018 r., Minister for Justice and Equality , C-216/18 PPU, pkt 48; wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 120). Wyrażoną w art. 2 TUE zasadę praworządności skonkretyzowano w przepisie art. 19 TUE, który powierza sądom państw członkowskich i Trybunałowi Sprawiedliwości zadanie zapewnienia pełnego stosowania prawa Unii we wszystkich państwach członkowskich, jak również ochrony sądowej praw, jakie podmioty prawa wywodzą z tego prawa (wyrok TS z dnia 27 lutego 2018 r., Associação Sindical dos Juízes Portugueses , C‑64/16, pkt 32; wyrok TS w sprawie C‑216/18 PPU, pkt 50; wyrok TS z dnia 24 czerwca 2019 r., Komisja przeciwko Polsce (niezależność Sądu Najwyższego), C-619/18, pkt 47; wyrok TS z dnia 2 marca 2021 r., A.B. i in., C‑824/18, pkt 108). Przewidziana w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE zasada skutecznej ochrony sądowej praw, jakie jednostki wywodzą z prawa Unii, stanowi zasadę ogólną prawa Unii, wynikającą z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim, wyrażoną w art. 6 i 13 EKPCz oraz obecnie potwierdzoną w art. 47 KPP UE. Na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE każde państwo członkowskie powinno zatem zapewnić w szczególności, by organy należące – jako „sądy” w rozumieniu prawa Unii – do systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych prawem Unii i mogące w związku z tym rozstrzygać w tym charakterze o stosowaniu lub wykładni prawa Unii odpowiadały wymogom skutecznej ochrony sądowej (zob. wyrok TS w sprawie C‑64/16, pkt 35, 37; wyrok TS w sprawie C-619/18, pkt 49, 55; wyrok TS w sprawie C‑824/18, pkt 112; wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 104). Dla zagwarantowania, by sąd krajowy mógł sam zapewniać skuteczną ochronę prawną wymaganą na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, kluczowe jest zachowanie jego niezależności, co potwierdza art. 47 akapit drugi KPP UE, w którym wśród wymogów związanych z prawem podstawowym do skutecznego środka prawnego wymieniono dostęp do „niezawisłego” sądu (wyrok TS w sprawie C‑64/16, pkt 41; wyrok TS w sprawie C-619/18, pkt 57; wyrok TS z dnia 15 lipca 2021 r., Komisja/Polska, C‑791/19, pkt 57; wyrok TS w sprawie C-824/18, pkt 115-116; wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 107). Trybunał akcentuje potrzebę istnienia w prawie krajowym gwarancji niezawisłości sędziowskiej dotyczących m.in. składu sądu, powoływania jego członków oraz nieusuwalności sędziów i dopuszczalnych wyjątków od tej zasady. Ich celem jest wykluczenie wszelkiej uzasadnionej wątpliwości, jaką mogłyby powziąć jednostki, co do niepodatności sędziego na czynniki zewnętrzne oraz jego neutralności względem ścierających się przed nim interesów (zob. m.in. wyrok TS w sprawie C‑216/18 PPU, pkt 66; wyrok TS w sprawie C-619/18, pkt 74; wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 123; wyrok TS w sprawie C-791/19, pkt 59).

Normy kształtujące status sędziów i regulujące wykonywanie przez nich obowiązków powinny eliminować nie tylko jakikolwiek bezpośredni wpływ na ich decyzje, ale również bardziej pośrednie formy oddziaływania, które mogą zaważyć na decyzjach danych sędziów. Brak widocznych oznak niezawisłości lub bezstronności może bowiem podważyć zaufanie, jakie sądownictwo powinno budzić w jednostkach w społeczeństwie demokratycznym i w państwie prawnym (wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 125; wyrok TS w sprawie C-824/18, pkt 119; wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 110).

W ocenie Trybunału nieprawidłowość, której dopuszczono się przy powołaniu sędziów w ramach danego systemu sądownictwa, pociąga za sobą naruszenie wymogu dotyczącego ustanowienia sądu na mocy ustawy, w szczególności gdy nieprawidłowość ta ma taki charakter i wagę, że stwarza ona rzeczywiste ryzyko, iż pozostałe władze, w szczególności władza wykonawcza, będą mogły skorzystać z nienależnych im uprawnień dyskrecjonalnych, zagrażając prawidłowości skutku, do którego prowadzi procedura powołania, i wzbudzając w ten sposób w przekonaniu jednostek uzasadnione wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności danego sędziego lub danych sędziów, co ma miejsce, gdy dotyczy to podstawowych norm stanowiących integralną część ustroju i funkcjonowania tego systemu sądownictwa, przy czym ostateczna ocena w tym zakresie należy do sądu krajowego (wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 130, 131).

Orzecznictwo Trybunału daje podstawę do wniosku, że nie uznaje on samego tylko faktu, iż dani sędziowie zostali w aktualnych warunkach powołani przez Prezydenta RP za wystarczający dla stwierdzenia braku sędziowskiej niezależności lub do wywołania wątpliwości co do ich bezstronności, jeżeli po powołaniu osoby te nie podlegają żadnej presji i nie otrzymują zaleceń podczas wykonywania swoich obowiązków (por. wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 133; wyrok TS w sprawie C‑824/18, pkt 122; wyrok TS w sprawie C‑791/19, pkt 97; wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 147). Istotne jednak jest, aby merytoryczne przesłanki oraz procedura podejmowania decyzji dotyczących powołania sędziów były ukształtowane w sposób wykluczający powstanie u zewnętrznego obserwatora uzasadnionych wątpliwości co do niezależności danych sędziów od czynników zewnętrznych oraz ich neutralności względem ścierających się przed nimi interesów, o których orzekają (zob. wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 134; wyrok TS w sprawie C-824/18, pkt 123; wyrok TS w sprawie C‑791/19, pkt 98; wyrok TS w sprawie C-487/19, pkt 148).

Trzeba podkreślić, że Trybunał akcentuje, iż dla oceny trybu powoływania sędziów z punktu widzenia standardu prawa do niezwisłego i bezstronnego sądu istotne jest całościowe uwzględnienie potencjalnych czynników mogących wpływać na ten standard. O ile bowiem określony czynnik rozpatrywany odrębnie nie musi prowadzić do negatywnego wniosku co do respektowania tego standardu, to już ich zbieg, w połączeniu z okolicznościami, w jakich doszło do powołania danego sędziego, może prowadzić do powzięcia wątpliwości co do niezależności organu biorącego udział w procedurze powoływania sędziów (zob. wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 142).

Trybunał w swoim orzecznictwie konsekwentnie uznaje, że szereg okoliczności dotyczących samego ukształtowania Krajowej Rady Sądownictwa w drodze ustawy nowelizującej z dnia 8 grudnia 2017 r., nieprawidłowości związane z trybem powołania jej składu osobowego, jak również sposób wypełniania konstytucyjnego zadania stania na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów oraz wykonywania jej poszczególnych kompetencji, może poddawać w wątpliwość niezależność tego organu od władzy wykonawczej i ustawodawczej (zob. wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 143-144). Stosując powyższe reguły, Trybunał uznał, że powołanie sędziów Izby Dyscyplinarnej przez KRS, która wykazuje brak niezależności od władzy wykonawczej i ustawodawczej w powiązaniu z szeregiem dalszych okoliczności dotyczących ukształtowania i funkcjonowania tej Izby, mogą wzbudzić w przekonaniu jednostek uzasadnione wątpliwości co do niezawisłości sędziów tej Izby (zob. wyrok TS w sprawie C‑585/18 i in., pkt 152; wyrok TS w sprawie C-791/19, pkt 112).

Reasumując, nie ulega wątpliwości, iż Trybunał Sprawiedliwości uznaje wadliwość dotyczącą trybu, w którym doszło do powołania sędziego, za istotny czynnik, który należy uwzględnić dokonując oceny, czy respektowane jest prawo jednostki do rozpoznania jej sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd. Jednocześnie jednak trzeba podkreślić, iż stanowisko Trybunału nie daje podstaw do przyjęcia, że zaistnienie takich systemowych wad w procedurze powołania sędziego musi automatycznie prowadzić do uznania, iż taki sędzia nie daje należytej rękojmi niezawisłości i bezstronności. Trybunał podkreśla bowiem konieczność dokonania oceny wszystkich istotnych czynników dotyczących zarówno procedury, w której doszło do powołania danej osoby na urząd sędziego, jak i innych elementów istotnych z punktu widzenia oceny niezawisłości sędziego. Przegląd okoliczności, które w tym ostatnim kontekście Trybunał wskazywał, pozwala przyjąć, że w grę wchodzą tu nie tylko okoliczności dotyczące ukształtowania i kompetencji danego sądu (uwarunkowania ustrojowo-organizacyjne), ale również okoliczności ściśle związane z osobą sędziego i jego postawą, zarówno przed powołaniem na dane stanowisko sędziowskie, jak i później. Dopiero zbadanie i łączna ocena tych wszystkich okoliczności mogą prowadzić do wniosku, iż u jednostek powstać mogą uzasadnione wątpliwości co do braku niezależności sędziego od czynników zewnętrznych.

Postanowienie SA w Gdańsku z dnia 14 października 2021 r., II AKa 154/21

Standard: 60364 (pełna treść orzeczenia)