Zwrot pracodawcy przez pracownika kwoty niepotrąconej składki na ubezpieczenie społeczne (art. 411 pkt 2 k.c.)

Pracodawca nie może żądać zwrotu wynagrodzenia odpowiadającego kwocie zapłaconych z jego środków należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne w części, która powinna być sfinansowana ze środków pracownika (art. 411 pkt 2 k.c. i art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.) w przypadku ustalenia, że pracownik wykonujący pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z podmiotem trzecim, w istocie wykonywał tę pracę na rzecz pracodawcy, to jest w warunkach określonych w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r. poz. 1009 z późn. zm., chyba że - zawierając umowę cywilnoprawną - pracownik świadomie dążył do uzyskania wyższego wynagrodzenia kosztem redukcji obciążeń publicznoprawnych należnych w przypadku wykonywania równoczesnego zatrudnienia w ramach stosunku pracy i umowy cywilnoprawnej.

Wyrok SN z dnia 19 maja 2022 r., III PSKP 70/21

Standard: 66050 (pełna treść orzeczenia)

Żądanie pracodawcy od pracownika zwrotu równowartości składek na ubezpieczenia społeczne, zapłaconych do organu rentowego w sytuacji określonej w art. 8st. 2a i art. 18 ust. 1a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, w aspekcie zasad współżycia społecznego z art. 411 pkt 2 k.c. nie powinno wykraczać poza terminy przedawnienia przewidziane dla odpowiedzialności pracownika w art. 291 k.p. (w zw. z art. 300 k.p.).

Przepisy o przedawnieniu określają zakres ustawowej ochrony pracownika, choćby dlatego, że zatrudnienie stanowi zwykłe (podstawowe) źródło utrzymania i pracownik powinien mieć określone pewne granice czasowe chroniące przed potencjalną odpowiedzialnością za nieuregulowane składki, z którymi nie musiał a często nawet nie mógł się liczyć. Należy powtórzyć, że nie chodzi o odpowiedzialność za dług składkowy prawa publicznego ubezpieczeń społecznych, która ciąży na pracodawcy, lecz o odpowiedzialność prawa prywatnego w oparciu o przepisy prawa cywilnego i prawa pracy w aspekcie zasad współżycia społecznego z art. 411 pkt 2 k.c. Przedawnienie ma samodzielne uregulowanie w kodeksie pracy, dlatego nie ma uzasadnienia do stosowania w tym zakresie regulacji prawa cywilnego (art. 300 k.p.).

Wyrok SN z dnia 16 lutego 2022 r., III PSKP 58/21

Standard: 66034 (pełna treść orzeczenia)

Pracodawca publiczny nie może żądać od pracownika zwrotu wypłaconego wynagrodzenia odpowiadającego kwocie zapłaconych przez pracodawcę z jego środków należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne w części, która powinna być sfinansowana ze środków pracownika w przypadku ustalenia wyrokiem, że pracownik wykonujący pracę w ramach umowy cywilnoprawnej był zatrudniony na podstawie stosunku pracy, zaś wysokość wypłacanych mu świadczeń odpowiadała wynagrodzeniu za pracę obejmującemu składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne (art. 411 pkt 2 i art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 i art. 87 § 1 k.p.).

W wyroku z dnia 26 września 2018 r., II PK 151/17 przyjęto, że zasady współżycia społecznego sprzeciwiają się temu, aby pracownik został obciążony obowiązkiem spłaty należności jednorazowo. Nie ma to natomiast miejsca, gdy zasądzona od pracownika należność może zostać rozłożona na raty na podstawie art. 320 k.p.c.

Mimo iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego dochodzi do rozbieżności czy art. 411 pkt 2 k.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 5 k.c. i art. 8 k.p., czy też żądanie zwrotu świadczenia powinno być oceniane przez pryzmat art. 5 k.c. (odpowiednio art. 8 k.p.), to jednak wszystkie te przepisy odwołują się do zasad współżycia społecznego jako instrumentu unicestwiającego prawo podmiotowe (por. wyrok SN z dnia 3 października 2017 r., II PK 251/16). Zatem również w przypadku art. 411 pkt 2 k.c. dla oceny prawnej znaczenie ma całokształt okoliczności konkretnego przypadku. Do takich okoliczności należy to, iż z jednej strony, do momentu wydania orzeczenia sądowego osoba zatrudniona w ramach umowy cywilnoprawnej pozbawiona jest jakiejkolwiek ochrony pracowniczej i ubezpieczeniowej, z drugiej jednak strony, otrzymuje wyższe (bo nieoskładkowane) wynagrodzenie.

Zasady współżycia społecznego wymagają jednak, aby strony stosunków prawnych, w tym zwłaszcza stosunków pracy, nie nadużywały swojej przewagi kontraktowej oraz nie czerpały korzyści z podjętych przez siebie działań bezprawnych. Dlatego należy mieć na względzie, że osoba zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej, której zatrudnienie zostało następnie uznane za wykonywane w ramach stosunku pracy, nie korzystała w okresie trwania umowy cywilnoprawnej z szeregu uprawnień przysługujących pracownikowi formalnie zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę. W tych okolicznościach nienależnie wypłacone przez pracodawcę wynagrodzenie, „zawyżone” o część składkową finansowaną przez pracownika, stanowi swoistą rekompensatę dla takiego pracownika za zwiększoną i korzystną dla pracodawcy (w okresie wykonywania takiej umowy) elastyczność zatrudnienia oraz brak świadczeń przysługujących pracownikowi (por. postanowienie SN z dnia 27 września 2018 r., III PZP 3/18 oraz wyrok SN z dnia 10 października 2018 r., II PK 161/17).

Sumując powyższe, w niniejszej sprawie roszczenia pracodawcy wywodzone powinny być jako zwrot świadczenia nienależnego z art. 410 § 2 k.c., a nie z art. 405 k.c.

Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2021 r., II PSKP 20/21

Standard: 60319 (pełna treść orzeczenia)