Pośrednia kontrola postanowienia referendarza sądowego o odmowie zwolnienia od kosztów apelacji (art. 398[24] k.p.c.

Pośrednia kontrola postanowienia referendarza sądowego, niezależnie od wątpliwości w odniesieniu do prawidłowości i racjonalności konstrukcyjnej, wywołuje też obiekcje natury konstytucyjnej co do tego, czy zapewnia ona w wystarczającym stopniu gwarancje procesowe strony w postępowaniu zainicjowanym apelacją od wyroku sądu pierwszej instancji. Otóż taka weryfikacja nie zostanie przeprowadzona w tych wszystkich wypadkach, gdy odmowa zwolnienia od kosztów sądowych będzie dotyczyła wydatków związanych z postępowaniem dowodowym, które strona będzie zobowiązana ponieść, pod rygorem pominięcia dowodu (sąd drugiej instancji, w  ramach kognicji wyznaczonej przepisami art. 378 i 382 k.p.c., rozpoznaje ponownie sprawę i może również prowadzić postępowanie dowodowe wymagające poniesienia wydatków), zaś ze względu na wartość przedmiotu sporu, nie jest dopuszczalna skarga kasacyjna. Poza tym, dopuszczalność kasatoryjnego orzeczenia w sądzie drugiej instancji, po wprowadzeniu zaskarżalności tego rodzaju orzeczeń do Sądu Najwyższego (zob. art. 394[1] § 1[1] k.p.c.), została znacząco ograniczona (art. 386 § 4 k.p.c.).

O ile dopuszczalność pośredniej kontroli niezaskarżalnych orzeczeń sądowych, ze względu na wyraźną regulację (art. 380 k.p.c. w zw. z art. 397 § 3 k.p.c.), nie budzi wątpliwości, o tyle w przypadku postanowień referendarzy sądowych, kwestia ta nie przedstawia się tak klarownie, gdyż ustawodawca w przepisach normujących skargę na orzeczenie referendarza sądowego jedynie ogólnie odwołał się do odpowiedniego stosowania przepisów o postępowaniu zażaleniowym (art. 39824 k.p.c.), zwłaszcza, że dopiero art. 397 § 3 k.p.c. odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o  postępowaniu apelacyjnym i to w dodatku, gdy jak wynika z art. 373 § 2 k.p.c., w  postępowaniu apelacyjnym referendarz sądowy ma ograniczone kompetencje. Wskutek tego konstrukcja podwójnego odesłania jest mało czytelna dla stron, zwłaszcza, że w art. 380 k.p.c. jest mowa wyłącznie o orzeczeniach sądowych. 

Gdyby ustawodawca rzeczywiście miał zamiar zastosować w odniesieniu do niezaskarżalnych postanowień referendarza sądowego w sądzie drugiej instancji odesłanie do art. 380 k.p.c., to w dziale normującym skargę na orzeczenie referendarza zamieściłby wyraźny przepis, jak to uczynił np. w art. 394[3] § 5 k.p.c. albo w art. 398[23] § 2 k.p.c., w którym uregulował sytuację przewidzianą w art. 395 § 2 k.p.c. (por. też art. 767[3a] § 2 k.p.c.), albo przewidziałby konieczność stosownego pouczenia stron działających bez profesjonalnego pełnomocnika o możliwości i sposobie zakwestionowania niezaskarżalnych postanowień referendarza sądowego.

Zasada zaufania obywatela do Państwa i jego organów wymaga od ustawodawcy tworzenia przepisów prawnych, w taki sposób, aby z powodu ich niejasności albo braku regulacji, nie doznali oni uszczerbku w konstytucyjnym i konwencyjnie zagwarantowanym prawie do sądu.

Uchwała SN z dnia 24 listopada 2021 r., III CZP 80/20

Standard: 59123 (pełna treść orzeczenia)

Postanowienie wydane w wyniku rozpoznania skargi na orzeczenie referendarza sądowego nie podlega rozpoznaniu na podstawie art. 380 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. (uchwała SN z dnia 10 października 2013 r., III CZP 62/13), dotyczy to jednak tylko sytuacji, w której dopuszczalna jest merytoryczna kontrola orzeczenia referendarza sądowego.

Jeśli sprawie brak jest środka prawnego za pomocą którego można byłoby zakwestionować dokonaną przez referendarza sądowego w sądzie drugiej instancji ocenę wniosku o zwolnienie od kosztów, to możliwe jest skorzystanie przez stronę z art. 380 k.p.c. (por. np. postanowienie SN z dnia 17 września 2020 r., I CZ 7/20).

Postanowienie SN z dnia 19 marca 2021 r., I CZ 85/20

Standard: 56481 (pełna treść orzeczenia)