Skarga na postanowienie referendarza o odmowie zwolnienia od opłaty od apelacji, wydane w sądzie II instancji

Na postanowienie referendarza sądowego o odmowie zwolnienia od opłaty od apelacji, wydane w sądzie drugiej instancji, przysługuje skarga.

Wyrażona w art. 398[22] § 1 k.p.c. zasada oznacza, że do sytuacji, w której na postanowienie referendarza sądowego sądu pierwszej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych przysługuje skarga, co wprost wynika z art. 394[1a] § 1 pkt 1 w zw. z art. 398[22] § 1 k.p.c. (na postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych przysługuje tzw. zażalenie poziome do innego składu sądu pierwszej instancji), natomiast na takie postanowienie referendarze sądowego w sądzie drugiej instancji nie przysługuje skarga, gdyż na postanowienie sądu drugiej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych zażalenie nie przysługuje (por. zamknięty katalog określony w art. 394[2] § 1[1]1; k.p.c.).

Ustawodawca, przy braku szczegółowej regulacji w postępowaniu odwoławczym w odniesieniu do zakresu czynności wykonywanych przez referendarza sądowego, wyraźnie nie postanowił, że nie jest dopuszczalna skarga na wydane w sądzie drugiej instancji orzeczenie referendarza odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych, lecz na takie rozumienie wskazuje ogólne brzmienie art. 398[22] § 1 k.p.c. w zw. z art. 394[2] § 1[1] k.p.c. Trudno jest jednak przyjąć, że było to wyrazem rzeczywistej woli ustawodawcy, a  w  konsekwencji, iż wprowadzając w art. 398[22] § 1 k.p.c. ogólną regułę prawodawca miał świadomość, że jego literalne brzmienie, w powiązaniu z przepisami normującymi postępowanie zażaleniowe w sądzie drugiej instancji, prowadzi do pozbawienia stron prawa do poddania kontroli sądowej tego rodzaju orzeczeń wydanych przez referendarza sądowego, a w konsekwencji do pogorszenia ich pozycji w stosunku do poprzedniego stanu prawnego, tym bardziej w sytuacji, gdy tego rodzaju postanowienia, jak w tej sprawie, mogą stanowić podstawę do wydania przez sąd orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie (tj. odrzucenia apelacji w razie nieuzupełnienia braku fiskalnego). 

Biorąc pod uwagę ustrojowy i procesowy status referendarza sądowego, charakter środka odwoławczego, jakim jest skarga na orzeczenie referendarza sądowego oraz przedmiot rozstrzygnięcia oddziaływujący na sferę uprawnień procesowych strony w zakresie możliwości doprowadzenia do merytorycznego rozpoznania sprawy w drugiej instancji, a także mając na względzie cele nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, wprowadzone ustawą z dnia 4 lipca 2019 r., zasadnym jest przyjęcie, z perspektywy wykładni funkcjonalnej, że zamiarem racjonalnego ustawodawcy nie było wykluczenie zaskarżenia skargą orzeczenia referendarza sądowego w sądzie drugiej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych. 

Usprawnienie postępowań sądowych, przez odciążenie pracą sędziów, nie może prowadzić do ograniczeń istotnych praw procesowych stron mających przełożenie na zapewnienie im właściwego dostępu do sądu.

Z punktu widzenia wykładni systemowej nie byłoby uzasadnione zróżnicowanie pozycji referendarza sądowego w sądzie pierwszej i drugiej instancji, w zakresie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych. Z przepisów bowiem jednoznacznie wynika, że na postanowienie referendarza sądowego w tej materii, wydane w sądzie pierwszej instancji, przysługuje skarga (art. 398[22] § 1 w zw. z art. 394[1a] § 1 pkt 1 k.p.c.).

Okoliczność, że referendarz orzeka w sądzie drugiej instancji nie oznacza, iż jest referendarzem wyższego rzędu w stosunku do referendarza sądowego w sądzie pierwszej instancji.

W konsekwencji brak wyraźnego uregulowania ustawowego, co do zaskarżalności skargą orzeczenia referendarza sądowego, wydanego w sądzie drugiej instancji, o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, należy traktować jako lukę w  prawie

Uchwała SN z dnia 24 listopada 2021 r., III CZP 80/20

Standard: 59122 (pełna treść orzeczenia)