Zaufanie do państwa i prawa jako kanon demokratycznego państwa prawnego

Zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa jest składową zasady demokratycznego państwa prawnego i nakłada na organy państwa obowiązek stanowienia i stosowania prawa tak, by nie stawało się ono pułapką dla obywatela, który powinien móc układać swoje sprawy w zaufaniu, że nie naraża się na prawne skutki niedające się przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i że jego działania są zgodne z obowiązującym prawem oraz także w przyszłości będą uznawane przez porządek prawny. Przyjmowane przez ustawodawcę nowe unormowania nie mogą zaskakiwać ich adresatów, którzy powinni mieć czas na dostosowanie się do zmienionych regulacji i spokojne podjęcie decyzji co do dalszego postępowania (tak np. orzeczenie z 3 grudnia 1996 r., sygn. K 25/95, OTK ZU nr 6/1996, poz. 52 oraz wyroki z: 15 lutego 2005 r., sygn. K 48/04, OTK ZU nr 2/A/2005, poz. 15, 30 maja 2005 r., sygn. P 7/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 53 i 27 stycznia 2010 r., sygn. SK 41/07, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 5). Zgodnie z przytoczoną zasadą, ustawodawca nie powinien formułować obietnic bez pokrycia oraz nagle wycofywać się ze złożonych obietnic lub ustalonych reguł postępowania (tak np. powołane wyżej orzeczenie o sygn. K 25/95 i wyrok z 26 stycznia 2010 r., sygn. K 9/08, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 4). Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, bezpieczeństwo prawne jednostki wymaga by miała ona możliwość "decydowania o swoim postępowaniu w oparciu o możliwie pełną znajomość przesłanek działania organów państwowych oraz konsekwencji prawnych, jakie ich i jej działania mogą za sobą pociągnąć" (tak: powołany wyżej wyrok o sygn. K 48/04). Z drugiej strony, jednostka musi zawsze liczyć się z tym, że zmiana warunków społecznych lub gospodarczych może wymagać nie tylko zmiany obowiązującego prawa, ale również niezwłocznego wprowadzenia w życie nowych regulacji prawnych (tak: powołany wyżej wyrok o sygn. P 7/04 i wyrok z 7 lutego 2006 r., sygn. SK 45/04, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 15).

Wyrok TK z dnia 12 grudnia 2012 r., K 1/12, OTK-A 2012/11/134, Dz.U.2012/1510

Standard: 777 (pełna treść orzeczenia)

Zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasada bezpieczeństwa prawnego, chociaż nie zostały expressis verbis wysłowione w tekście Konstytucji, to jednak niewątpliwie należą do kanonu zasad składających się na koncepcję państwa prawnego w znaczeniu, w jakim to pojęcie pojawia się w art. 2 Konstytucji (por. wyrok TK z 20 grudnia 1999 r., sygn. K 4/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 165, pkt 1II.2). Adresatami zasady wynikającej z art. 2 Konstytucji są wszystkie organy władzy publicznej, zarówno tworzące, jak i stosujące prawo.

Z zasady demokratycznego państwa prawa Trybunał wywiódł jednocześnie wymóg respektowania zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa, która "obejmuje zakaz tworzenia prawa, które wprowadzałoby pozorne instytucje prawne. (...) Brak możliwości realizacji prawa w granicach określonych przez ustawodawcę jest przejawem tworzenia pozornej instytucji prawnej i przez to stanowi naruszenie art. 2 Konstytucji" (wyrok TK z 19 grudnia 2002 r., sygn. K 33/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 97, pkt 1II.1).

Wyrok TK z dnia 21 czerwca 2011 r., P 26/10, OTK-A 2011/5/43, Dz.U.2011/140/825

Standard: 778 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z ukształtowanym orzecznictwem TK zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i do stanowionego przez nie prawa (zwana też niekiedy zasadą lojalności - por. wyrok z 7 lutego 2001 r., sygn. K 27/00, OTK ZU nr 2/2001, poz. 29 oraz wyrok o sygn. SK 96/06) jest oczywistą cechą demokratycznego państwa prawnego (por. W. Sokolewicz, Uwaga do art. 2 [w:] red. L. Garlicki, Komentarz do Konstytucji, t. V, Warszawa 2007, s. 33). Wykazuje ona pewne podobieństwo do znanej z prawa prywatnego i prawa międzynarodowego zasady pacta sunt servanta, a więc nakazu dotrzymywania zawartych umów. W ustrojach demokratycznych zasada ta stanowi wykładnik roli państwa i oparcie dla wszystkich stosunków między państwem a obywatelami (M. Wyrzykowski, Uwaga do art. 1 przepisów utrzymanych w mocy [w:] red. L. Garlicki, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, t. I, Warszawa 1995, s. 35). Z zasady tej Trybunał wyprowadza dalsze szczegółowe reguły, odnoszące się przede wszystkim do sytuacji, gdy mamy do czynienia z wieloma następującymi po sobie zmianami obowiązującego stanu prawnego. Na ustawodawcy ciąży bowiem obowiązek starannego uwzględniania za pomocą powszechnie przyjętych technik stanowienia prawa, ze szczególnym uwzględnieniem techniki przepisów intertemporalnych, ochrony praw słusznie nabytych i ochrony interesów będących w toku (por. orzeczenia z: 2 marca 1993 r., sygn. K 9/92, OTK ZU w 1993 r., poz. 6; 25 czerwca 1996 r., sygn. K 15/95, OTK ZU nr 3/1996, poz. 22; 17 grudnia 1997 r., sygn. K 22/96, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 71, wyrok z 28 maja 2003 r., sygn. K 33/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 47 oraz przywołane wcześniej wyroki o sygn. K 10/98, K 36/98 i K 4/99). Zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa wyraża się więc w takim stanowieniu i stosowaniu prawa, by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, że nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji, oraz w przekonaniu, że jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości uznawane przez porządek prawny.

Wyrok TK z dnia 27 stycznia 2010 r., SK 41/07, OTK-A 2010/1/5, Dz.U.2010/21/110

Standard: 779 (pełna treść orzeczenia)