Prawo do kontaktów w relacjach rodzinnych jako dobro osobiste

W art. 446[2] k.c. posłużono się wprost pojęciem więzów rodzinnych łączących najbliższych członków rodziny. Niewątpliwie elementem tak określonego dobra osobistego jest możliwość utrzymywania kontaktów - w możliwie szerokich formach, w tym osobistych - pomiędzy najbliższymi członkami rodziny

Wyrok SN z dnia 30 stycznia 2024 r., II CSKP 1269/22

Standard: 80992 (pełna treść orzeczenia)

Więź rodzinna obejmująca sferę prawa do utrzymywania osobistych, bezpośrednich lub pośrednich kontaktów ojca z małoletnim dzieckiem, naruszaną przez drugiego rodzica nie stanowi dobra osobistego w rozumieniu art. 23 k.c.

Po pierwsze więzi rodzinne mają charakter interpersonalny, a nie indywidualny. Dotyczą one sfery uczuć jednej osoby wyrażających się w poczuciu bliskości wobec innego podmiotu. Nie można ich uznać za wartości niemajątkowe, ściśle związane z osobowością człowieka, jego integralnością fizyczną i psychiczną, ukierunkowane na ochronę osobistego interesu, gdyż wymagają odwołań do indywidualnych okoliczności i  do innych kryteriów. Dotyczą one ponadto relacji kilku osób na pewnym poziomie uczuć pozytywnych, nie mają zatem ściśle osobistego charakteru, a cechą właściwych im emocji jest zmienność, nietrwałość, podzielność i możliwość przenoszenia na inne podmioty. Więzi takie nie podlegają ocenie obiektywnej, właściwej dla ochrony  praw podmiotowych o charakterze bezwzględnym. Wyrazem  wartościowania, zagrażającego relatywizacją, są próby dookreślania kwantyfikatorami tak oznaczonego dobra osobistego w dotychczasowym orzecznictwie („szczególna więź emocjonalna”).  Omawiana postać więzi rodzinnej, mimo że wymaga istnienia innego podmiotu, nie jest dobrem wspólnym, i pozostaje nadal dobrem własnym każdego członka rodziny. 

Po drugie w kręgu osobowym rodzice - dzieci stosunki rodzinne mają swoistą naturę i realizowane są w wielu płaszczyznach. Wykonywanie uprawnienia realizacji kontaktów zależy nie tylko od drugiego rodzica, ale przede wszystkim od małoletniego, którego dobro ma charakter nadrzędny względem praw rodziców. Istotną okolicznością jest zmienna sytuacja faktyczna, do której kontakty osobiste powinny być dostosowane.

Po trzecie naruszenie dóbr osobistych i podstawa udzielenia im ochrony mają charakter deliktowy. Orzeczenia nakazowe i zakazowe zapadające w takich sprawach w oznaczonym stanie faktycznym mogą ulec zmianie tylko w drodze kontroli instancyjnej, a brak środków procesowych umożliwiających ich uchylenie bądź modyfikację w sytuacji dezaktualizacji przesłanek leżących u podstaw udzielenia takiej ochrony. Zachodzi  zatem ryzyko kolizji orzeczeń stanowiących podstawę wykonywania kontaktów. Rodzicowi, którego uprawnienia do ich utrzymywania zostały naruszone działaniem lub zaniechaniem drugiego rodzica, służą środki ochrony przewidziane przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, tj. wystąpienie do sądu opiekuńczego o ustalenie sposobu utrzymywania kontaktów (art. 113[1]), zobowiązanie drugiego rodzica do określonego postępowania (art. 113[4]), zmianę rozstrzygnięcia o kontaktach (art. 113[5]), wydanie odpowiednich zarządzeń w sytuacji zagrożenia dobra dziecka lub nadużywania władzy rodzicielskiej (art. 109). Przyznanie im dodatkowo cechy prawa podmiotowego uzasadniającego stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych, oznaczałoby wprowadzenie równoległego, kolizyjnego systemu wydawania orzeczeń dotyczących kontaktów w postępowaniu cywilnym, wykonywanych w postępowaniu egzekucyjnym, co byłoby dysfunkcyjne i prowadziło do skutków sprzecznych z wyraźną wolą ustawodawcy.

Stanowisko orzecznictwa dotyczące uznania za dobro osobiste szeroko pojętej sfery kontaktów w relacjach rodzinnych jest rozbieżne. Przyjęto, co do zasady, taką kwalifikację w odniesieniu do zamiany niemowląt w szpitalu (wyrok SN z dnia 17 lutego 2016 r., III CSK 105/15), więzi uczuciowej realizowanej przez kontakty ojca z dzieckiem, utrudniane bądź uniemożliwiane przez matkę (wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 lipca 2015 r., I ACa 202/15), uniemożliwiania przez męża osoby, będącej po wypadku w bardzo złym stanie zdrowia, kontaktów z jej rodzicami (wyrok SO w Siedlcach z dnia11 października 2017 r., I C 1397/15), uniemożliwianie kontaktów dziadka z wnuczką (wyrok SA w Katowicach z dnia 29 stycznia 2013 r., I ACa 906/12), prawa do spotkania pożegnalnego z umierającym członkiem rodziny, odbywającym karę pozbawienia wolności (wyrok SO we Wrocławiu z dnia 13 listopada 2016 r., I C 1685/14) - oddalając powództwo w tych sprawach w całości lub w części z różnych przyczyn.

Odmówiono uznania za dobro osobiste prawa dziecka do uczuć i zainteresowania ze strony ojca (wyrok SA w Katowicach z dnia 15 maja 2015 r., I ACa 131/15), zdrady małżeńskiej skutkującej rozkładem pożycia i niemożnością kontynuowania związku małżeńskiego (wyrok SN z dnia 11 grudnia 2018 r., IV CNP 31/17, wyrok SA w Katowicach z dnia 30 kwietnia 2015 r., I ACa 60/15, wyrok SA w Krakowie z dnia 22 listopada 2017 r., I ACa 714/17).

Wyrok SN z dnia 10 maja 2021 r., II CSKP 11/21

Standard: 57839 (pełna treść orzeczenia)