Właściwość miejscowa sądu w postępowaniu cywilnym

Ustawowe unormowanie właściwości sądu w postępowaniu cywilnym pełni istotną rolę gwarancyjną, jako refleks konstytucyjnego prawa do rozpoznania sprawy przez sąd właściwy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) (por. uchwałę SN z dnia 26 stycznia 2012 r., III CZP 86/11 i z dnia 11 września 2014 r., III CZP 66/14). Z uprawnienia tego wynika m.in. nakaz regulacji właściwości sądu w sposób uprzedni i abstrakcyjny, czego przeciwieństwem jest stan, w którym właściwość ta jest ustalana ad hoc, na podstawie indywidualnej decyzji sądu lub innego organu. Sytuacja taka uniemożliwia lub poważnie utrudnia jednostce uprzednie ustalenie, który sąd będzie rozpoznawał jej sprawę, pozbawiając jednostkę związanego z tym poczucia pewności i stabilności, której zabezpieczeniu służy właśnie konstytucyjne prawo do rozpoznania sprawy przez sąd właściwy.

Określając ustawowe podstawy właściwości sądu prawodawca realizuje zarazem także inne cele, sprzyjając efektywnej realizacji prawa do sądu.

Ogólna właściwość miejsca zamieszkania pozwanego (art. 27 i n. k.p.c.) zapewnia pozwanemu przywilej obrony przed „własnym” sądem, co stanowi przeciwwagę dla tego, że powód - swoją jednostronną decyzją – władny jest uwikłać pozwanego w proces, narzucając mu ciężar podjęcia obrony.

Właściwość przemienna umożliwia powodowi wybór innego sądu niż właściwy ogólnie ze względu na jego bliskość ze sprawą (np. art. 34, art. 36, art. 37 k.p.c.) lub wolę ułatwienia powodowi dochodzenia roszczeń (np. art. 32, art. 35[1], art. 372 k.p.c.). Innym jeszcze celom służy regulacja właściwości miejscowej wyłącznej (art. 38 i n. k.p.c.).

Zasadzie, że właściwość sądu jest regulowana w sposób abstrakcyjny i generalny towarzyszą pewne wyjątki, służące jej dopełnieniu, a częściowo także uelastycznieniu. Proces cywilny służy przede wszystkim ochronie indywidualnych praw podmiotowych, toteż ustawodawca zezwala w określonych granicach na odstąpienie od ustawowych reguł właściwości na podstawie woli stron (art. 46 k.p.c.). Inne odstępstwa są wymuszone koniecznością – gdy sprawa przynależy do jurysdykcji krajowej sądów polskich, a właściwości sądu nie da się ustalić na podstawie łączników przewidzianych w ustawie (art. 45 k.p.c.) lub gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy (art. 44 k.p.c.) - a nawet powodowane względami celowości (art. 398[15] § 1 in medio, art. 461 § 3, art. 508 § 2, art. 526 § 2 k.p.c.).

Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469) katalog tych wyjątków poszerzono m.in. o art. 44[1] k.p.c., według którego Sąd Najwyższy może przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu z sądem występującym, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, w szczególności wzgląd na społeczne postrzeganie sądu jako organu bezstronnego.

Postanowienie SN z dnia 5 marca 2020 r., IV CO 44/20

Standard: 55610 (pełna treść orzeczenia)