Powstrzymanie się ze spełnieniem świadczenia (art. 490 k.c.)

W art. 490 k.c. zostały zatem uregulowane pozytywne i negatywne przesłanki skorzystania z prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia wcześniejszego.

Co do zasady strona zobowiązana do świadczenia wcześniejszego winna wykonać swoje zobowiązanie. Wyjątkiem będzie sytuacja, w której gdy ze względu na zły stan majątkowy zobowiązanego do późniejszego świadczenia pojawi się wątpliwość czy wykona on świadczenie wzajemne - wtedy świadczący uprawniony jest do powstrzymania się ze swoim świadczeniem do czasu, aż druga strona albo zaoferuje świadczenie wzajemne, albo udzieli zabezpieczenia.

Przesłanką pozytywną, od której uzależniono możliwość skorzystania z prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia przez stronę zobowiązaną świadczyć wcześniej, jest więc zły stan majątkowy drugiej strony, uzasadniający wątpliwość spełnienia przez nią świadczenia wzajemnego.

Uprawnienie do powstrzymania się ze świadczeniem ma przede wszystkim na celu zabezpieczenie roszczenia.

Złym stanem majątkowym określa się przy tym brak lub niewystarczającą ilość aktywów w majątku dłużnika, które są niezbędne do spełnienia danego świadczenia. Podkreśla się więc, że zły stan majątkowy jest pojęciem relatywnym, ponieważ odnosi się wyłącznie do konkretnego stosunku zobowiązaniowego. Różnego rodzaju czynniki mogą decydować o złym stanie majątkowym, np. prowadzona przez dłużnika działalność gospodarcza zaczęła przynosić straty, doszło do znacznego zmniejszenia zasobów pieniężnych dłużnika, dłużnik nie jest w stanie zaspokoić wszystkich swoich wierzycieli, wszelkie inne okoliczności odnoszące się do majątku dłużnika, bez względu na czas ich wystąpienia – bądź istniejące już w chwili zawarcia umowy, bądź powstałe później. Przy czym nie jest konieczne, by wszystkie te czynniki wystąpiły równocześnie. Istotne jest wystąpienie takiego stanu majątku dłużnika, który sprawi, że powstanie wątpliwość, czy dłużnik będzie mógł spełnić konkretne świadczenie wzajemne.

Powszechnie przyjmuje się, że „zły stan majątkowy” nie dotyczy wyłącznie świadczeń pieniężnych, lecz również świadczeń niepieniężnych. Wskazuje się, że terminu tego nie należy utożsamiać z pojęciem niewypłacalności, bowiem jest od niego zakresowo szerszy. Możliwość skorzystania z prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia przez stronę zobowiązaną do świadczenia wcześniejszego została uzależniona od stanu majątkowego kontrahenta, istniejącego w chwili wymagalności świadczenia wcześniejszego. Z kolei bez znaczenia jest, kiedy do niego doszło, czy przed zawarciem umowy, czy już po.

Przesłanką zastosowania art. 490 k.c. nie jest obiektywnie zły stan majątkowy jednej ze stron umowy wzajemnej, ale taki, który czyni wątpliwym świadczenie drugiej strony. Należy podzielić pogląd, że wątpliwość co do wywiązania się przez drugą stronę z obowiązku wzajemnego świadczenia nie musi stanowić konsekwencji niewypłacalności dłużnika, ponieważ może być następstwem innych okoliczności, jednak odnoszących się do majątku dłużnika.

Wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 kwietnia 2015 r., V ACa 953/14

Standard: 55431 (pełna treść orzeczenia)

Normy przepisów art. 490 k.c. i 491 k.c. nie wykluczają się bowiem wzajemnie a dają możliwość stronie umowy wyboru powstrzymania się z wykonaniem świadczenia lub odstąpienia od umowy.

Nie można uznać, iż sam fakt kwestionowania przez zainteresowaną należności, na które opiewały faktury wystawione przez przedsiębiorstwo energetyczne oraz konieczność występowania na drogę sądową o zapłatę tych należności, stanowił o wypełnieniu dyspozycji tej normy prawnej. Brak było zatem podstaw do powstrzymania się na podstawie art. 490 § 1 Kodeksu cywilnego od dalszego świadczenia przez przedsiębiorstwo energetyczne dostaw energii elektrycznej bez konieczności wypełnienia wobec Zainteresowanej dodatkowych przesłanek wynikających z art. 491 § 1 k.c. 

Wyrok SA w Warszawie z dnia 18 września 2013 r., VI ACa 95/13

Standard: 55430 (pełna treść orzeczenia)