Transakcje forward

Bankowi, który zgodnie z regulaminem wiążącym strony wypowiedział transakcję forward z powodu istotnego pogorszenia sytuacji majątkowej kontrahenta, przysługuje roszczenie wobec kontrahenta o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania tej transakcji.

Transakcje forward są zaliczane do tzw. instrumentów pochodnych. Pojęciem instrumentu pochodnego operuje się przede wszystkim w dziedzinie ekonomii, rachunkowości i regulacjach rynku kapitałowego (por. ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz.U. Nr 183, poz. 1538). Ujmując rzecz najogólniej, przez instrument pochodny rozumie się taki instrument finansowy, który charakteryzuje się tym, że jego wartość zmienia się wraz ze zmianą stopy procentowej, kursu waluty lub innego tzw. instrumentu bazowego, rozliczenie zaś jest odroczone.

Podstawą odróżnienia transakcji typu forward od transakcji terminowych jest sposób prowadzenia rozliczeń oraz poziom tzw. standaryzacji; warunki transakcji typu forward (np. instrument bazowy, data wygaśnięcia kontraktu) nie muszą być w poszczególnych transakcjach jednolite; mogą być ustalane przez strony w drodze negocjacji.

Kwalifikacja cywilnoprawna transakcji forward może być różna. Przykładowo, transakcja forward może mieć nawet postać dzierżawy; przyjmuje się, że transakcja taka tkwi w umowie dzierżawy zawartej pomiędzy przedsiębiorcami polskimi, w której czynsz ustalono w dolarach amerykańskich.

Za jedno z istotnych wymagań, podyktowanych potrzebą zapewnienia stabilności systemu bankowego, uznaje się zabezpieczenie przez bank zawartej umowy forward w drodze dokonania odpowiedniej transakcji na rynku międzybankowym.

Zabezpieczenie to następuje przez zakupienie od innego banku w dniu zawarcia umowy forward waluty w wysokości równej kwocie, która ma być dostarczona drugiej stronie. Kurs bieżący danej waluty, okres od dnia zawarcia transakcji do ustalonego dnia jej rozliczenia oraz przychody z tytułu odsetek za ten okres od kwoty waluty kupionej (jest ona lokowana na rynku międzybankowym) i koszty z tytułu odsetek za ten okres od sumy zapłaconej za nabytą kwotę waluty kształtują kurs określony w umowie (kurs forward). 

Dzięki powyższemu sposobowi zabezpieczenia oraz ustalania kursu bank łagodzi ryzyko związane z transakcjami forward, a nawet z reguły zapewnia sobie uzyskanie korzyści, zazwyczaj bowiem zawiera transakcje forward dopiero po upewnieniu się, że na rynku międzybankowym jest oferowana w danej chwili potrzebna waluta po kursie pozwalającym osiągnąć zysk w wyniku planowanej transakcji.

W ścisłym związku z przedstawionym sposobom zabezpieczenia omawianych transakcji pozostaje również klauzula, zgodnie z którą bank może wypowiedzieć transakcje forward ze skutkiem natychmiastowym w razie istotnego pogorszenia sytuacji majątkowej klienta. Istotne pogorszenie sytuacji majątkowej klienta stawia pod znakiem zapytania wykonanie transakcji na warunkach uzgodnionych przez strony. W rezultacie traci sens dalsze utrzymywanie przez bank waluty zakupionej na rynku międzybankowym. 

Jeżeli wykonanie transakcji na uzgodnionych warunkach jest zagrożone w istotny sposób, waluta w rzeczywistości przestaje zabezpieczać bank przed ryzykiem wiążącym się z transakcjami forward, a sama staje się źródłem ryzyka dla banku. Wypowiedzenie przez bank w takiej sytuacji transakcji ze skutkiem natychmiastowym ma umożliwić bankowi szybkie pozbycie się tej waluty.

Wypowiedzenie przez Bank transakcji forward powoduje wygaśnięcie obowiązku wykonania zgodnie z treścią łączącego strony stosunku prawnego i umożliwia Bankowi pozbycie się waluty nabytej w celu ich wykonania. 

Ze względu na to, że o wyniku transakcji forward dla stron rozstrzyga rzeczywisty kurs waluty w ustalonym dniu wykonania transakcji, sens może mieć jedynie jej realizacja w tym dniu. Dlatego przyjmowanie przez banki odmiennego założenia i dokonywanie takich operacji jakby świadczenia obu stron stały się wymagalne w dniu wypowiedzenia stanowi w istocie jedynie element działań zmierzających do zbycia waluty nabytej w celu zabezpieczenia transakcji forward i wyrównania doznanego przez bank uszczerbku na skutek tego, że nie doszło do wykonania tych transakcji.

Zastrzeżona w zaakceptowanym przez stronę powodową regulaminie klauzula dopuszczająca wypowiedzenie transakcji forward przez Bank ze skutkiem natychmiastowym w razie wystąpienia poważnego powodu, w szczególności w razie istotnego pogorszenia sytuacji majątkowej klienta, wyłączyła zastosowanie art. 472 k.c.

Wskazana klauzula oznaczała oparcie odpowiedzialności strony powodowej za niewykonanie omawianych transakcji na zasadzie ryzyka. W jej świetle każde poważne zdarzenie po stronie powodowej, w szczególności istotne pogorszenie jej sytuacji majątkowej, choćby przez nią niezawinione, prowadzące do wypowiedzenia tych transakcji przez Bank i tym samym do ich niewykonania, należało uznać za okoliczność uzasadniającą odpowiedzialność kontraktową strony powodowej. Klauzula o takiej treści, szeroko stosowana w praktyce, mieściła się w granicach swobody umów (art. 353[1] k.c.). W szczególności pozostawała w zgodzie z art. 473 k.c.

Normalnym następstwem wypowiedzenia dokonanego przez Bank było niewykonanie objętych sporem transakcji, a takim następstwem niewykonania objętych sporem transakcji był poniesiony przez Bank uszczerbek w postaci kosztów pozyskania waluty krajowej niezbędnej do zakupu waluty obcej w celu wykonania transakcji oraz kosztów wynikających z tytułu różnic kursowych między dniem zakupu waluty w ramach transakcji zabezpieczającej, a dniem zbycia tej waluty, tj. kosztów, o których kwoty pomniejszono sumę dochodzoną przez stronę powodową.

Wyrok SN z dnia 2 grudnia 2005 r., II CK 287/05

Standard: 54895 (pełna treść orzeczenia)