Domniemanie prawne pokrzywdzenia wierzyciela na podstawie art. 527 § 3 k.c. i podstawy jego obalenia

Wprowadzone na mocy art. 527 § 3 k.c. domniemanie prawne stanowi istotne ułatwienie dowodowe dla powoda. Nie da się go odczytać inaczej, jak tylko nakazanie przez ustawodawcę przyjęcia bez konieczności dowodzenia tego przez wierzyciela, że osoba trzecia pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała o istnieniu długu oraz konsekwencjach dokonywanej czynności dla możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela. W celu obalenia tego domniemania konieczne jest zatem wykazanie przez pozwanego takich okoliczności faktycznych, na podstawie których można przyjąć, że istotnie nie wiedział o rzeczywistym zadłużeniu dłużnika i skutkach wynikających dla wierzyciela z dokonania kwestionowanej czynności prawnej. Wniosek ten uzasadnia szczególny charakter stosunków łączących osobę trzecią z dłużnikiem, których istota polega na bliskiej więzi osobistej między nimi. Wiąże się z tym z reguły możliwość pozyskania przez tę osobę szerszej wiedzy na temat sytuacji życiowej dłużnika, w tym jego stanu majątkowego, niż przez osobę obcą dłużnikowi, która okazjonalnie dokonała z nim czynności prawnej.

Wyrok SN z dnia 27 stycznia 2016 r., II CSK 149/15

Standard: 54606 (pełna treść orzeczenia)

Brak jest podstaw do uznania, że art. 527 § 3 k.c. ustanawia również, poza domniemaniem wiedzy osoby trzeciej, także domniemanie możliwości jej uzyskania przy dochowaniu należytej staranności.

Jednym ze środków służących zwiększeniu zakresu ochrony wierzyciela jest ułatwienie jego sytuacji procesowej przez wprowadzenie w art. 527 § 3 k.c. domniemania prawnego, iż osoba pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem, która uzyskała z czynności korzyść majątkową, wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Skutkiem domniemania jest zwolnienie wierzyciela z konieczności udowodnienia tej przesłanki i pozostawienie go tylko (oczywiście, nie licząc przesłanek przedmiotowych) z ciężarem udowodnienia podstawy domniemania czyli faktu bliskiego stosunku łączącego te osoby.

Zestawienie przepisów § 1 i § 3 artykułu 527 k.c. wyraźnie uwidacznia dotyczącą osoby trzeciej różnicę polegającą na wymienieniu dwóch przesłanek subiektywnych w pierwszym z nich (wiedziała lub mogła się dowiedzieć) i tylko jednej w drugim (wiedziała). Wierność tekstowi ustawy nakazywałaby tę różnicę uwzględniać, tym bardziej, że nie widać wyraźnego innego powodu zaniechania wymienienia w § 3 obu przesłanek, niż ich odmienne w stosunku do § 1 ukształtowanie.

Pomimo jasnego brzmienia przepisu, jego treść i znaczenie są w piśmiennictwie odczytywane niejednolicie.

Zgodnie z jednym z poglądów, logiczna i celowościowa wykładnia art. 527 § 3 k.c. prowadzi do "rozszerzenia zakresu domniemania" w stosunku do dosłownego brzmienia przepisu i objęcia nim także zawinionej przez osobę trzecią nieznajomości świadomości dłużnika. Taki wniosek ma wynikać z rozumowania, że jeżeli ustawodawca nakazuje domniemywać podstawy do zarzutu dalej idącego, jakim jest niewątpliwie wiedza o zamiarze dłużnika, tym bardziej uzasadnione jest domniemanie, że istnieją podstawy do postawienia zarzutu łagodniejszego, czyli zawinionej niewiedzy. Mają za tym przemawiać także trudności dowodowe związane z ustalaniem przesłanki subiektywnej, należącej do sfery świadomości. Twierdzi się również, że przy ograniczeniu domniemania do przesłanki wymienionej w przepisie, samo zaprzeczenie przez osobę trzecią wystarczyłoby do obalenia domniemania. Jeżeli uzna się, że przepis obejmuje nie tylko przesłankę wymienioną w art. 527 § 3 k.c., ale obie przesłanki przewidziane w art. 527 § 1 k.c., "domniemanie z art. 527 § 3 k.c., formalnie wzruszalne, praktycznie daje wierzycielowi niemal pewność wygranej".

Taka konkluzja wywołuje poważne wątpliwości co do prawidłowości będącego jej podstawą poglądu, skoro zakłada praktycznie (w swych skutkach) konstrukcję niewzruszalnego domniemania prawnego, wbrew ogólnej zasadzie dopuszczającej obalenie takiego domniemania (art. 234 k.p.c.).

Z dwóch przesłanek subiektywnych dotyczących osoby trzeciej, wymienionych w art. 527 § 1 k.c., niewątpliwie dla wierzyciela znacznie trudniejsza do wykazania jest wiedza pozytywna i dlatego, dla ułatwienia jego sytuacji dowodowej, zostało w art. 527 § 3 k.c. ustanowione domniemanie, że osoba ta wiedziała o charakterze czynności, zwalniające wierzyciela z ciężaru dowodu, który wynika z ogólnej zasady wyrażonej w art. 6 k.c. W przepisie nie objęto domniemaniem drugiej przesłanki przewidzianej w art. 527 § 1 k.c., czyli możliwości dowiedzenia się o świadomości dłużnika przy zachowaniu przez osobę trzecią należytej staranności; przesłankę tę jest łatwiej udowodnić, a jej ustalenie może nastąpić na podstawie okoliczności o charakterze faktycznym i obiektywnym, nie wykluczając domniemań faktycznych. Brak zatem powodu, aby także w tym zakresie przyznawać wierzycielowi "korzyść" polegającą na odstąpieniu od zasady rozkładu ciężaru dowodu.

W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 564/07 został zawarty następujący passus: "Domniemanie ustanowione w art. 527 § 3 k.c. jest domniemaniem usuwalnym, stąd też osoba trzecia może wykazywać, że mimo stosunku bliskości z dłużnikiem nie wiedziała o świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się o tym dowiedzieć". Ta wypowiedź nie znalazła dalszego rozwinięcia, bowiem przedmiotem zasadniczej oceny były kwestie dowodowe, a w sprawie była ustalona wiedza pozwanej co do tej okoliczności. Natomiast w wyroku z dnia 8 października 2009 r., II CSK 221/09 Sąd Najwyższy wyraźnie łączył domniemanie z art. 527 § 3 k.c. tylko z przesłanką w nim wprost wymienioną, stwierdzając, że przepis ten "wprowadza domniemanie istnienia wiedzy po stronie osoby trzeciej o działaniu dłużnika in fraudem creditoris, co ułatwia wierzycielowi wykazanie jednej z tzw. subiektywnych przesłanek skargi pauliańskiej" wynikających z art. 527 § 1 k.c.

W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważaną kwestię można uznać za otwartą.

Wyrok SN z dnia 14 stycznia 2016 r., IV CSK 289/15

Standard: 15152 (pełna treść orzeczenia)