Stwierdzenie nabycia spadku w toku postępowania działowego (art. 681 k.p.c.)

Stwierdzenie nabycia spadku na podstawie art. 681 k.p.c. może dotyczyć także spadkobierców, którzy zmarli po wszczęciu postępowania o dział spadku.

Ratio legis art. 681 k.p.c. zakłada, że chociaż koniecznym elementem i prejudykatem dla działu spadku jest uprzednie uzyskanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia praw do spadku, to z racji analizowanego przepisu postanowienie to może zapaść w toku sprawy działowej, byle to nastąpiło przed orzeczeniem o dziale spadku. Stwierdzenie nabycia praw do spadku powinno być prawomocne. W świetle art. 680 k.p.c., z reguły prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia praw do spadku powinno zapaść przed wszczęciem postępowania działowego. Jednak na zasadzie wyjątku z art. 681 k.p.c. wynika, że inicjując postępowanie o dział spadku, spadkobierca nie musi wykazywać swego uprawnienia do dziedziczenia postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku. Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło, dokonuje go sąd w toku postępowania działowego (art. 681 k.p.c.). W takiej sytuacji żądanie działu spadku zawiera implicite żądanie stwierdzenia nabycia spadku. Dział spadku nie może być dokonany bez uprzedniego stwierdzenia nabycia spadku, ale stwierdzenie to może i powinno nastąpić w sprawie działowej, w jej pierwszej fazie. Zasadne jest wstrzymanie rozstrzygnięcia działowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia stwierdzenia nabycia praw do spadku (kwestia prejudycjalna).

Jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 17 sierpnia ‎1961 r., 4 CR 332/61, dział spadku zawsze powinien być poprzedzony prawomocnym stwierdzeniem praw do spadku (obecnie stwierdzeniem nabycia spadku), które musi być dokonane bądź przed wszczęciem postępowania o dział spadku, bądź jako pierwsza i samodzielna część tego postępowania. Jednak nie wynika z tego ani też art. 681 k.p.c., by zgon uczestnika postępowania musiał nastąpić przed wszczęciem postępowania działowego. W świetle wykładni językowej i celowościowej dla ratio legis art. 681 k.p.c. nie ma to znaczenia. Oznaczałoby to, że śmierć spadkobiercy przed wszczęciem postępowania działowego daje podstawy do zastosowania tego przepisu, ale już w trakcie postępowania prowadziłoby to do jego zawieszenia, wymuszając przeprowadzenie odrębnego postępowania. Same trudności dowodowe, czy istniejący spór nie może być argumentem za wyłączeniem stosowania tego przepisu i prowadzić do konieczności zawieszenia postępowania do czasu stwierdzenia prawomocnego nabycia praw do spadku. W świetle analizowanego przepisu wystarczy, że stwierdzenie nabycia praw do spadku nie nastąpiło (prawomocnie), by można było go zastosować. Chwila śmierci spadkodawcy dla zakresu stosowania tego przepisu nie ma znaczenia, to jest, czy miała miejsce przed wszczęciem postępowania działowego, czy też w jego trakcie.

Jeżeli wniosek o dział spadku zostanie złożony w chwili, gdy toczy się jeszcze postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po osobach objętych dyspozycją art. 681 k.p.c., wówczas sąd zgodnie z art. 177 § 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. powinien zawiesić postępowanie działowe z urzędu. W takiej sytuacji nie ma podstaw do tego by sprawę zawisłą przed sądem rozpoznawał sąd w ramach postępowania o dział spadku.

Jeżeli jednak takie postępowanie o stwierdzenie nabycia praw do spadku nie zostało wszczęte, nie ma podstaw, właśnie ze względu na wprowadzenie art. 681 k.p.c., do zawieszenia postępowania, bowiem w ramach postępowania działowego sąd ma kompetencje do stwierdzenia nabycia praw do spadku.

Reasumując, w razie wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia praw do spadku w toku postępowania działowego sąd powinien odroczyć rozprawę do czasu uprawomocnienia się tego postanowienia.

Jeżeli wniosek o dział spadku zostanie złożony w czasie, gdy toczy się jeszcze postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po osobach objętych dyspozycją art. 681 k.p.c., wówczas sąd – zgodnie z art. 177 § 1 pkt 1 w zw.‎z art. z art. 13 § 2 k.p.c. – powinien zawiesić postępowanie działowe z urzędu.

Uchwała SN z dnia 26 października 2023 r., III CZP 18/23

Standard: 72456 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Konstrukcja „domniemania wniosku” w sprawach o dział spadku (art. 681 k.p.c.) przewiduje, że jeżeli wniosek o dział spadku wpłynął do sądu zanim doszło do stwierdzenia nabycia spadku albo sporządzenia (zarejestrowania) aktu poświadczenia dziedziczenia, przyjmuje się, że implicite obejmuje on także żądanie dokonania stwierdzenia nabycia spadku w ramach postępowania działowego. Osobny wniosek nie jest w takiej sytuacji potrzebny; sąd właściwy do rozpoznania sprawy o dział stwierdza nabycie spadku, a po uprawomocnieniu się postanowienia orzeka o dziale.

Postanowienie SN z dnia 24 listopada 2016 r., III CSK 394/15

Standard: 54578 (pełna treść orzeczenia)