Jurysdykcja prewencyjna notariusza

Ustawodawca może przekazać pewne czynności z zakresu ochrony prawnej lub szeroko pojętej sfery czynności prawnej innym organom, jeśli zapewni odpowiednią kontrolę sądową nad działalnością tych organów. W tym ujęciu możliwość zaskarżenia odmowy dokonania czynności notarialnej do sądu okręgowego pozostaje w zgodzie z zasadą prawa do sądu.

 Notariusz jako organ ochrony prawnej nie orzeka co prawda o prawach i wolnościach obywatelskich, lecz w istotny sposób, w związku z istniejącym przymusem notarialnym, może ograniczyć swobodę podmiotów w dokonywaniu czynności prawnych.

W literaturze upatruje się w wykonywaniu przez notariusza powierzonych mu czynności jurysdykcji prewencyjnej, rozumianej jako działalność mającą na celu zapobieganie przyszłym sporom. Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 maja 1990 r., III CZP 29/90, stwierdzając, że notariusz w ramach zakreślonych ustawą sprawuje jurysdykcję prewencyjną, oddziałując na kontrahentów, aby swoje stosunki prawne ukształtowali zgodnie z prawem i zasadami współżycia społecznego, postępowanie notarialne bowiem jest postępowaniem cywilnym, unormowanym przepisami Prawa o notariacie. Sąd Najwyższy przyjął przy tym, że dochodzi tu do sytuacji, w której organ niesądowy został wyposażony w środki mające zapewnić prawidłowość kształtowania obrotu prawnego. Odmowa czynności notarialnej z powodu istnienia ustawowych przesłanek zawiera podjęcie swego rodzaju decyzji, sui generis rozstrzygnięcia, w szczególności co do zgodności tej czynności z prawem. W związku z tym należy przyjąć, że postępowanie przed notariuszem może być uznane za odpowiednik postępowania w sprawie, a tym samym wystarczające jest poddanie wyniku tego postępowania kontroli sądowej.

Odnosząc się do kwestii konstytucyjności z punktu widzenia zasady dwuinstancyjności, należy podzielić pogląd, że model postępowania w przedmiocie kontroli odmowy dokonania czynności notarialnej jest zgodny z art. 176 Konstytucji, oczywiście przy założeniu, że chodzi tu o nadzór judykacyjny nad działaniem notariusza, którego ocenę zgodności z prawem zamierzonej czynności kwalifikować można jako odpowiednik postępowania pierwszoinstancyjnego.

W wyroku z dnia 8 grudnia 1998 r., K. 41/97, Trybunał Konstytucyjny wskazał, że zasada dwuinstancyjności postępowania dotyczy wyłącznie postępowań przekazanych od początku do końca do właściwości sądów. Pogląd ten Trybunał powtórzył w wyroku z dnia 13 czerwca 2006 r., SK 54/04, dotyczącym konstytucyjności jednoinstancyjnego postępowania sądowego ze skargi na orzeczenie zespołu arbitrów, oraz w wyroku z dnia 1 grudnia 2008 r., P 54/07.

Z przytoczonych orzeczeń wynika, że konieczność zapewnienia dwuinstancyjnego postępowania sądowego, zgodnie z art. 176 Konstytucji, dotyczy tylko tych postępowań, w których sprawa jest w całości rozpoznawana przez sąd, jeżeli zaś sąd pełni rolę kontrolną w stosunku do decyzji wydanej przez inny organ, postępowanie sądowe, które nie ma charakteru postępowania pierwszoinstancyjnego, nie musi być ukształtowane jako postępowanie dwuinstancyjne.

W przypadku postępowania w przedmiocie odmowy dokonania czynności notarialnej, które w pierwszej instancji toczy się przed notariuszem, w drugiej zaś przed sądem okręgowym, zasada dwuinstancyjności nie doznaje uszczerbku. Artykuły 82 i 83 Pr.not. przyznają osobie, której odmówiono dokonania czynności notarialnej, prawo do zaskarżenia tej decyzji przez wniesienie zażalenia do sądu okręgowego. Regulacja ta uwzględnia zatem konstytucyjne prawo do zaskarżenia uregulowane w art. 78 Konstytucji.

Uchwała SN z dnia 7 grudnia 2010 r., III CZP 86/10

Standard: 53432 (pełna treść orzeczenia)