Ograniczenia lub wyłączenia dopuszczalności zbywania poszczególnych składników przedsiębiorstwa

Przy zawarciu umowy zbycia przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55 [1] k.c. zachowują aktualność ograniczenia lub wyłączenia dopuszczalności przeniesienia poszczególnych składników tego przedsiębiorstwa wynikające z przepisów ustawy, zastrzeżenia umownego lub właściwości zobowiązania.

Odpowiedzi na pytanie, czy umowa zbycia przedsiębiorstwa przenosi na nabywcę wszystkie składniki wchodzące w jego skład, niezależnie od ograniczeń bądź wyłączeń zbywalności poszczególnych składników, można poszukiwać w określeniu charakteru prawnego zbycia przedsiębiorstwa. W szczególności chodzi o rozstrzygnięcie, czy zbycie przedsiębiorstwa należy ujmować w kategoriach sukcesji uniwersalnej czy singularnej.

Podstawowym argumentem dla zwolenników sukcesji uniwersalnej jest treść art. 55 [2] k.c., z którego wynika możliwość uzyskania wszystkich praw wchodzących w skład przedsiębiorstwa w następstwie jednego zdarzenia, w tym również praw nieobjętych wolą stron oraz przystąpienia do ogółu zobowiązań zbywcy (art. 554 k.c.). To stanowisko spotkało się jednak z krytyką. Wskazuje się zwłaszcza, że sukcesja uniwersalna powinna być wyraźnie przewidziana ustawowo i nie należy jej domniemywać. […] nie ma jurydycznej odrębności majątku przedsiębiorstwa, charakterystycznej dla spadku, istnieje zatem możliwość zbycia przedsiębiorstwa w drodze kilku kolejnych czynności prawnych. Zaznacza się, że zbycie przedsiębiorstwa nie oznacza wstąpienia w całą sytuację prawną poprzednika, zwłaszcza ze względu na uregulowanie odpowiedzialności za długi.

Sukcesja uniwersalna jest trudna do pogodzenia także z przepisami kodeksu postępowania cywilnego, a w szczególności ze stosowaniem do zbycia przedsiębiorstwa przepisu art. 192 k.p.c. Sukcesja singularna wiąże się z pojmowaniem przedsiębiorstwa jako pojęcia jednolitego wewnętrznie. Nie można traktować przedsiębiorstwa jako zbioru rzeczy, lub zbioru praw, nie można też poszczególnych składników przedsiębiorstwa traktować jako jego części składowych.

Dominują poglądy ujmujące przedsiębiorstwo jako samoistne dobro niematerialne o charakterze majątkowym, jako przedmiot sui generis bądź jako rzecz. Najbardziej uzasadnione jest uznanie zbycia przedsiębiorstwa za szereg sukcesji singularnych, co oznacza konieczność przeprowadzenia odrębnej oceny prawnej każdej z nich. Pośrednio, choć w niedostatecznym stopniu, wynika to z art. 751 § 4 k.c.

Skoro dopuszczalność każdego transferu realizowanego w ramach zbycia przedsiębiorstwa oceniana jest przez pryzmat wymagań odnoszących się do niego, to pactum de non cedendo może stanowić jedno z ograniczeń skutecznych względem nabywcy. W doktrynie i orzecznictwie jednoznacznie wskazuje się, że takie zastrzeżenie ma skutek erga omnes. Punkt ciężkości został przesunięty na etap ustalenia, czy w konkretnym przypadku zostały spełnione wszystkie przesłanki warunkujące skuteczność takiego zastrzeżenia, zwłaszcza w świetle art. 514 k.c. […] Należy również podkreślić, że w niektórych przypadkach wymóg zgody dłużnika jako warunek dopuszczalności przelewu może wynikać z właściwości zobowiązania.

Uchwała SN z dnia 25 czerwca 2008 r., III CZP 45/08

Standard: 52846 (pełna treść orzeczenia)