Zasada niekonkurencyjności środków zaskarżenia; zaskarżalność przedmiotu rozstrzygnięcia, a nie jego formy

O tym, jakie środki prawne przysługują stronie (uczestnikowi) od orzeczenia sądu w danej sprawie rozstrzyga w każdym przypadku charakter rozstrzygnięcia sądu (uzależniony od faktycznej podstawy sporu).

Postanowienie SN z dnia 29 czerwca 2023 r., II CSKP 592/22

Standard: 75549 (pełna treść orzeczenia)

Gdy sąd wydał orzeczenie w niewłaściwej formie i strona nawet dostosowała do niej środek zaskarżenia, to nie stwarza to dla niej ujemnych konsekwencji procesowych (por. uchwała połączonych Izb Sądu Najwyższego: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 marca 1972 r., III CZP 27/71). 

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2018 r., I CSK 176/17

Standard: 86168 (pełna treść orzeczenia)

Zaskarżenie wydanego przez sąd lub inny organ orzeczenia jest możliwe i dopuszczalne tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje odpowiedni do tego celu środek procesowy, zwany środkiem zaskarżenia; skorzystanie z niego przez uprawniony podmiot ma na celu doprowadzenie do uchylenia lub zmiany orzeczenia poddanego kontroli. Wszystkie ustanowione przez ustawodawcę środki zaskarżenia tworzą spójny i komplementarny system, którego osnową jest m.in. zasada wyłączności (niekonkurencyjności) środków zaskarżenia, oznaczająca, że od konkretnego orzeczenia przysługuje jeden, ściśle określony środek zaskarżenia. Wyjątkiem jest możliwość wyboru przez stronę skargi kasacyjnej albo skargi o wznowienie postępowania, występuje on jednak rzadko i w bardzo specyficznej sytuacji procesowej, nie narusza więc wskazanej zasady. W związku z tym w każdym przypadku - pomijając przypadki zupełnie wyjątkowe - jest oczywiste, jaki środek przewidziany przez ustawę jest właściwy do zaskarżenia, poddawanego kontroli (instancyjnej lub innej), orzeczenia wydanego przez sąd lub inny organ sądowy.

Nie ulega wątpliwości, że podstawowym obowiązkiem strony (innej osoby) zmierzającej do zaskarżenia niekorzystnego dla niej orzeczenia jest dobór właściwego, przewidzianego w danym wypadku przez ustawę środka zaskarżenia. Prawidłowy wybór tego środka jest szczególnym wymaganiem stawianym zawodowym pełnomocnikom; ich decyzja w tym zakresie oznacza nie tylko dokonanie prawidłowej czynności procesowej, ale także spełnienie elementarnych standardów zawodowych. Należy jednak mieć na względzie, że czym innym jest niewłaściwy dobór środka zaskarżenia, a czym innym nadanie mu niewłaściwej lub "pozaustawowej" nazwy albo jej całkowite pominięcie.

O procesowej kwalifikacji dokonanej czynności decydują nadane jej cechy konstrukcyjne, zazwyczaj specyficzne dla danej czynności, odróżniające ją od innej, a nie nazwa użyta w celu opisania tej czynności (tytuł), zwłaszcza wtedy, gdy okoliczności danego przypadku jasno wskazują, że doszło nie do wadliwego doboru czynności, lecz oczywistej omyłki (niedokładności) w jej opisaniu. Podobne zasady obowiązują przy kwalifikowaniu orzeczeń; o istocie orzeczenia decyduje jego treść i adekwatność do danej sytuacji (potrzeby) procesowej, a nie nadana mu przez sąd forma (por. np. uz. uchwały połączonych Izb: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z dnia 6 marca 1972 r., III CZP 27/71 oraz postanowienia SN z dnia 5 kwietnia 1974 r., III CRN 408/73, z dnia 7 listopada 1995 r., PRN 45/95, i z dnia 7 lipca 2004 r., III CK 187/04).

Jeżeli jest niewątpliwe, że od konkretnego orzeczenia przysługuje apelacja i wniesiony przez stronę lub jej pełnomocnika środek zaskarżenia (odwoławczy) spełnia wszystkie właściwe dla apelacji wymagania konstrukcyjne i strukturalne (art. 368 k.p.c.), to nie zachodzą przeszkody do nadania mu właściwego biegu tylko z tego powodu, że na skutek oczywistej omyłki został opatrzony innym tytułem, np. "zażalenie" (art. 130 § 1 zdanie drugie k.p.c.). Taki sposób reakcji sądu na omyłki i niedokładności stron jest obecny w orzecznictwie Sądu Najwyższego od wielu dziesiątek lat (por. np. orzeczenia z dnia 27 października 1927 r., C 236/27, z dnia 23 sierpnia 1934 r., z dnia 5 grudnia 1934 r., C.II. 2314/34, uchwała całej Izby Cywilnej z dnia 23 lutego 1935 r., C.Prez. 51/34 oraz postanowienia z dnia 4 kwietnia 1995 r., I PRN 5/95, z dnia 8 grudnia 1997 r., III CKN 289/97, i z dnia 5 lutego 1998 r., I PZ 71/97).

Należy przy tym pamiętać, że kodeks postępowania cywilnego zasadniczo nie wymaga tytułowania pism procesowych oraz nadawania nazw środkom zaskarżenia; powinność ta - niezbędna zresztą - wynika z tradycji oraz ogólnych dyrektyw sprawnego, celowego działania, a niekiedy stanowi realizację oczywistej potrzeby językowej. W wątpliwych wypadkach tytuł ma także istotne znaczenia dla identyfikacji i kwalifikacji podejmowanej przez stronę czynności.

Jak podniesiono, oczywiście mylnego oznaczenia (zatytułowania) środka zaskarżenia nie należy zrównywać z jego mylnym, wadliwym wyborem, choćby taki wybór był także wynikiem pomyłki. W takiej sytuacji - co Sąd Najwyższy niejednokrotnie podkreślał - stosowanie art. 130 § 1 zdanie drugie k.p.c. jest wyłączone.

Wadliwy dobór środka zaskarżenia nie może być w szczególności usprawiedliwiany wtedy, gdy zainteresowany zastępuje innym środkiem zaskarżenia skargę kasacyjną lub skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Należy podkreślić, że po wprowadzeniu systemu kasacyjnego i oparciu skargi kasacyjnej - nadzwyczajnego środka zaskarżenia od prawomocnych orzeczeń sądów drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie - na odrębnych, zupełnie innych niż zażalenie oraz pozostałe środki odwoławcze, zasadach konstrukcyjnych, nie mogą być uznane za aktualne prezentowane na gruncie systemu rewizyjnego poglądy, iż o rodzaju środka odwoławczego decyduje przede wszystkim przedmiot rozstrzygnięcia sądu (por. np. uchwałę połączonych Izb Sądu Najwyższego: Cywilnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 marca 1972 r. III CZP 27/71).

Tak więc art. 130 § 1 zdanie drugie k.p.c. nie ma zastosowania wtedy, gdy adwokat (radca prawny) nadaje wnoszonemu środkowi prawnemu formę apelacji, zażalenia lub innej czynności, zamiast nadać mu kształt i znamiona skargi kasacyjnej (art. 3984 k.p.c.). W takiej sytuacji dochodzi nie do mylnego oznaczenia pisma procesowego, lecz do dokonania wadliwie dobranej i nieprawidłowo dokonanej czynności procesowej (por. np. postanowienia SN z dnia 26 sierpnia 1998 r., II CZ 71/98, z dnia 12 grudnia 2000 r., V CZ 110/00, z dnia 19 października 2001 r., I CZ 131/01, z dnia 13 października 2005 r., IV CZ 89/05, nie publ., z dnia 6 września 2013 r., V CZ 38/13 i z dnia 25 lutego 2016 r., III CZ 4/16).

Oczywiście o tym, czy in casu, a więc także w niniejszej sprawie, doszło do wadliwego doboru środka zaskarżenia, czy też środek ten został dobrany prawidłowo, a tylko na skutek oczywistej omyłki został błędnie zatytułowany (oznaczony), orzeka sąd meriti, uwzględniając wszechstronnie wszystkie okoliczności danego przypadku.

Uchwała SN z dnia 24 maja 2017 r., III CZP 2/17

Standard: 15393 (pełna treść orzeczenia)