Wysłuchanie dziecka w sprawie o uprowadzenie dziecka w trybie konwencji haskiej

Wprawdzie Konwencja nie wyznacza żadnego sztywnego progu wiekowego, po którego osiągnięciu właściwe jest uwzględnienie opinii dziecka - choć w trakcie prac nad Konwencją rozważano ustalenie wieku lat 12 jako minimalnego (por. Rapport de la Commission spéciale…, s. 204, pkt 100 i Rapport Pérez-Vera s. 433, pkt 30) - jednakże w przypadku dzieci nastoletnich ich wystarczająca dojrzałość zazwyczaj nie budzi wątpliwości (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20 i z dnia 19 października 2023 r., II CSKP 457/23). Zarazem należy pokreślić, że w orzecznictwie sądów państw-stron Konwencji bardzo często uznaje się, iż wystarczający stopień dojrzałości wykazują dzieci znacznie młodsze (por. orzeczenie angielskiej Izby Lordów z dnia 5 grudnia 2007 r. Re M and others (Children) (Abduction: Child’s Objections) [2008] 1 AC 1288, INCADAT, które dotyczyło dzieci mających – w chwili orzekania - 13 i 10 lat, orzeczenia angielskiego Sądu Apelacyjnego z dnia 18 kwietnia 2000 r., Re T. (Abduction: Child's Objections to Return) [2000] 2 F.L.R. 192, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 11 lat, z dnia 12 maja 2010 r., Re W. (Children) [2010] EWCA Civ 520, [2010] 2 F.L.R. 1165, Streszczenie INCADAT, dotyczące dzieci w wieku 6 i 8 lat, z dnia 15 sierpnia 2013 r. Re LC (Children) (International Abduction: Child's Objections to Return) [2013] EWCA Civ 1058, INCADAT, dotyczące dzieci w wieku blisko 13, 10 i 8 lat, z dnia 28 lutego 2020 r., Re P (Abduction: Child’s Objections) [2020] EWCA Civ 260, INCADAT, dotyczące dzieci w wieku 8, 11 i 13 lat, orzeczenie sądu kanadyjskiego z dnia 5 marca 2013 r., Borisovs v. Kubiles, 2013 ONCJ 85, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 8 lat, orzeczenie greckiego Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2011 r., nr 1857, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 9 lat, orzeczenie niemieckiego Wyższego Sądu Krajowego w Hamm z dnia 28 czerwca 2012 r., II-11 UF 85/12, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 11 lat, orzeczenie francuskiego Sądu Apelacyjnego w Paryżu z dnia 13 kwietnia 2012 r., No de RG 12/0617, INCADAT, dotyczące dzieci w wieku 11 i 13 lat oraz francuskiego Sądu Apelacyjnego w Poitiers z dnia 16 kwietnia 2009 r., No de RG 09/00356, ICADAT dotyczące dzieci w wieku 11 i 14 lat, orzeczenie niderlandzkiego Sądu Apelacyjnego w Hadze z dnia 7 lutego 2001 r., ‎ELRO nr.AA9851 Zaaknr:813-H-00, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 10 lat, orzeczenie Sądu Apelacyjnego Stanów Zjednoczonych dla Drugiego Okręgu z dnia 4 stycznia 2001 r., Blondin v. Dubois, 238 F.3d 153 (2d Cir. 2001), INCADAT dotyczące dziecka w wieku 8 lat, orzeczenie austriackiego Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 1992 r., 2Ob537/92, INCADAT, dotyczące dziecka w wieku 10 lat; w orzecznictwie szwajcarskim za taki wiek uznaje się 11-12 lat, por. np. orzeczenie szwajcarskiego Trybunału Federalnego z 6 stycznia 2022 r., 5A_952/2021, pkt 3.1, INCADAT oraz z dnia 9 lipca 2018 r., 5A_475/2018, pkt 4.2, INCADAT i tam przywoływane wcześniejsze orzeczenia).

Sąd Najwyższy wyjaśnił ponadto, że przy ocenie dojrzałości dziecka konieczne jest zbadanie, czy jest ono w stanie zrozumieć cel i skutki powrotu do państwa stałego pobytu i przedstawić powody sprzeciwu. Niezbędne jest również oddzielenie własnej woli dziecka, zwłaszcza w przypadku młodszych dzieci, od woli rodzica, pod którego faktyczną opieką dziecko pozostaje (por. postanowienia SN z dnia 19 grudnia 2000 r., III CKN 1254/00, z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20 i z dnia 19 października 2023 r., II CSKP 457/23).

W razie zaś stwierdzenia, że sprzeciw spełnia wymagania określone ‎w art. 13 ust. 2 Konwencji, decyzja dziecka nie jest dla sądu wiążąca, powinna być natomiast wzięta pod uwagę i może być podstawą odmowy nakazania jego powrotu (por. postanowienie SN z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20).

Wprawdzie oddziaływanie emocji matki jest niewątpliwie istotnym czynnikiem dla oceny opinii dzieci, jednakże nie można go traktować jako całkowicie przekreślający znaczenie tej opinii. W przeciwnym razie przesłanka określona ‎w art. 13 ust. 2 Konwencji byłaby w praktyce pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia, gdyż niemal zawsze dziecko, które przebywa pod wyłączną opieką rodzica uprowadzającego (zatrzymującego), zwłaszcza przed dłuższy czas, pozostaje pod jego wpływem. Dlatego istotne jest właśnie to, czy dziecko osiągnęło wiek i stopień dojrzałości uzasadniający uwzględnienie jego opinii (ogólna zdolność do powzięcia decyzji) i czy sprzeciwia się powrotowi - co należy odróżnić od zwykłej preferencji co do pozostania w kraju, w którym się znajduje - a w razie odpowiedzi pozytywnych – wyjaśnienie, czy istnieją podstawy, by uznać, że decyzja ta byłaby aktualna także w braku wpływu rodzica, z którym dziecko obecnie przebywa (także przy założeniu, że ów rodzic wróciłby z dzieckiem). W tym zakresie szczególnie doniosła jest ocena stanowczości, spójności, rzeczowości (m.in. zgodności z rzeczywistymi uwarunkowaniami) i wagi argumentacji przedstawianej przez dziecko oraz zrozumienie przez nie istoty postępowania (w szczególności tego, że nie przesądza ono pieczy nad dzieckiem) i konsekwencji wyboru jednego albo drugiego kraju w krótszej i dłuższej perspektywie. 

O ile czynnik więzi z dalszą rodziną – podobnie jak wysoki stopień adaptacji w środowisku, w którym dziecko przebywa, i związane z nim silne więzi osobowe czy dobre warunki bytowe – nie może uzasadniać odmowy nakazania powrotu dziecka na gruncie art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji (decyduje tu to, czy powrót postawiłby dziecko w sytuacji nie do zniesienia; por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21), o tyle na gruncie art. 13 ust. 2 Konwencji może ogrywać istotną rolę. W tym zakresie bowiem chodzi o uwzględnienie, jak dziecko samo postrzega najlepsze dla siebie rozwiązanie (por. Rapport explicatif de Mlle Elisa Pérez-Vera, s. 433, pkt 30).

Postanowienie SN z dnia 9 lipca 2024 r., II CSKP 298/24

Standard: 88457 (pełna treść orzeczenia)

Oczywistym jest również, że 4-5 letnie dziecko nie jest w stanie oddzielić woli własnej od woli rodzica, pod którego faktyczną opieką pozostaje. Ponadto im większy upływ czasu od uprowadzenia, tym większa obcość między dzieckiem a wnioskującym o jego wydanie, co zwiększa ryzyko manipulacji emocjonalnej przez rodzica uprowadzającego i jego otoczenie oraz wzbudzania w nim poczucia zagrożenia (por. m.in. wyroki ETPC z dnia 22 lipca 2014 r., nr 3592/08, Roullier przeciwko Szwajcarii i z dnia 1 lipca 2014 r., nr 54443/10, Blaga przeciwko Rumunii oraz postanowienie SN z dnia 1 października 1998 r., I CKN 825/98).

Konwencja haska nie wyznacza żadnego sztywnego progu wiekowego, po którego osiągnięciu właściwe jest wysłuchanie dziecka i uwzględnienie jego opinii, w literaturze przedmiotu wskazuje się na próg 7 lub 10 lat, jako wiek, w którym w praktyce międzynarodowej sprzeciw dziecka może zostać wzięty pod uwagę, jednak z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku, mając na względzie czy jest ono w stanie zrozumieć cel i skutki powrotu do państwa stałego pobytu i przedstawić powody sprzeciwu. Ocena w tej mierze należy do sądu i nie wymaga każdorazowo potrzeby odwoływania się do opinii biegłego, choć w granicznych przypadkach środek ten może okazać się nieodzowny (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20

Postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21

Standard: 52185 (pełna treść orzeczenia)