Prawo do obrony w postępowaniu w sprawach o wykroczenie - charakterystyka

W ocenie Trybunału, o nabyciu przez określoną osobę prawa do obrony przesądza określony w art. 54 § 6 k.p.w. stan obciążających ją dowodów, który determinuje rodzaj czynności, jakie wobec tej osoby muszą być podjęte przez organ prowadzący postępowanie. Prawo do obrony nie jest zatem uzależnione od formalnego czy też faktycznego przedstawienia zarzutów popełnienia wykroczenia, ale przysługuje z chwilą, gdy wobec określonej osoby z uwagi na zgromadzony materiał dowodowy muszą zostać podjęte określone czynności wyjaśniające zmierzające do postawienia jej w stan obwinienia (przesłuchanie w trybie art. 54 § 6 k.p.w. czy wezwanie do złożenia pisemnych wyjaśnień na podstawie art. 54 § 7 k.p.w.). Od tego momentu podejmowane wobec niej czynności noszą znamiona prowadzonego przeciwko niej postępowania o charakterze karnym (sensu largo), do którego, jak już wskazano, odnoszą się gwarancje określone w art. 42 ust. 2 Konstytucji. Nie ma zatem decydującego znaczenia ani terminologia używana do określenia statusu tej osoby (podejrzany, osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia, itp.) ani to, czy zostały jej przedstawione zarzuty, ale obiektywny stan zgromadzonych przez organy i obciążających ją dowodów, który determinuje podjęcie wobec niej dalszych czynności.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale o sygn. akt I KZP 4/07, współczesne rozwiązania procesowe nie akceptują już subiektywnego podejścia organu ścigania jako kryterium wszczęcia postępowania in personam. Wyrażone w tej uchwale stanowisko - że w zakresie uznania, czy postępowanie toczy się jeszcze w sprawie czy już przeciwko określonej osobie, rozstrzygający nie jest status formalny podejrzanego, lecz jego status "określony materialnie obiektywnym stanem dowodów obciążających i obowiązkiem nałożonym przez przepis prawa na organ ścigania" - odpowiada gwarancyjnej funkcji zawartego w art. 42 ust. 2 Konstytucji autonomicznego pojęcia "każdego, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne". Pozwala ono na uniknięcie arbitralności działania organów, która mogłaby mieć istotny wpływ na zakres realizacji konstytucyjnej gwarancji prawa do obrony.

Trybunał, przyjmując powyższe stanowisko, uznał, że pozbawienie osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do skierowania przeciwko niej wniosku o ukaranie, możliwości korzystania z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających narusza konstytucyjne prawo do obrony. Możliwość korzystania z pomocy obrońcy na tym etapie ma istotne znaczenie z punktu widzenia realizacji prawa do obrony w toku całego postępowania w sprawie o wykroczenie mającego na celu ukaranie sprawcy czynu zabronionego. Profesjonalnie prowadzona obrona na etapie czynności wyjaśniających, nawet jeżeli nie doprowadzi do zaniechania wystąpienia z wnioskiem o ukaranie, pozwala na zgromadzenie większej liczby dowodów obrony - w tym takich, których przeprowadzenie przed sądem może nie być już możliwe ze względu na upływ czasu bądź które mogą utracić swą wartość dowodową (np. oględziny ciała lub miejsca). Gwarancja ta sprzyja więc pełniejszej realizacji obowiązującej w postępowaniu w sprawach o wykroczenia zasadzie prawdy materialnej, zgodnie z którą podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny być prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2 k.p.k. w związku z art. 8 k.p.w.). Jak wskazano w wyroku z 11 grudnia 2008 r. (sygn. K 33/07, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 177) "[z]e względu na znajomość przepisów, procedur i praktyki sądowej, a także doświadczenie zawodowe, poziom obrony, zapewniony przez profesjonalnych pełnomocników, jest nieporównywalny z takim, który - nawet przy dochowaniu najwyższej staranności i najlepszych chęciach - mogą zaoferować inne osoby". Konieczność korzystania z pomocy obrońcy wynika zatem z tego, że podejrzanemu najczęściej brak wystarczającej wiedzy prawniczej i doświadczenia w działaniu procesowym, by mógł skutecznie korzystać z już posiadanych przez siebie uprawnień procesowych (np. z prawa zgłaszania wniosków dowodowych, które mogą mieć istotny wpływ na dalszy przebieg postępowania, w tym na skierowanie bądź nieskierowanie przeciwko niemu wniosku o ukaranie).

Gwarancyjny charakter prawa do obrony wymaga, by prawu temu nadać znaczenie realne i efektywne w ramach konkretnego postępowania, niezależnie od jego stadium. Niebezpieczeństwo iluzoryczności gwarancji będzie tym większe, im bardziej skomplikowana jest sprawa, w której przyszło uczestniczyć osobie podejrzanej o popełnienie wykroczenia, a także im mniejszą zaradność osoba taka prezentuje. Naruszenie gwarancji wynikających z art. 42 ust. 2 Konstytucji, jak zgodnie przyznają wnioskodawca, Sejm i Prokurator Generalny, jest zatem szczególnie widoczne w sytuacjach, gdy osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia, przeciwko której prowadzone jest postępowanie w sprawie o wykroczenie, ze względu na stan zdrowia (np. osoby nieme, niesłyszące, niepoczytalne) lub inne istotne okoliczności osobiste bądź prawne (np. wiek, status ubezwłasnowolnionego) nie jest w stanie w sposób skuteczny samodzielnie bronić swoich interesów. Zdaniem Trybunału, pomoc obrońcy może okazać się jednak również niezbędna dla tych podejrzanych, którzy ze względu na brak wystarczającej wiedzy prawniczej i doświadczenia procesowego, nie mogą skutecznie realizować swego prawa do obrony, podczas gdy profesjonalne organy państwa prowadzące przeciwko nim postępowanie wyposażone są w szereg uprawnień (mających na celu ustalenie sprawcy i zgromadzenie przeciwko niemu odpowiednich dowodów) często stanowiących istotną ingerencję w sferę wolności i praw jednostki.

Zapewnienie podejrzanemu możliwości korzystania z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających jawi się jako konieczne także z tego względu, że art. 74 § 1 k.p.w. pozwala na odczytywanie przed sądem wyjaśnień złożonych w trybie art. 54 § 6 lub 7 k.p.w. w sytuacji, gdy obwiniony w toku postępowania jurysdykcyjnego odmawia złożenia wyjaśnień, wyjaśnia odmiennie niż poprzednio lub oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta.

Ograniczenie prawa do korzystania z obrońcy na etapie prowadzenia czynności wyjaśniających w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, w ocenie Trybunału, nie spełnia przesłanki konieczności oraz proporcjonalności sensu stricto. Nie można wskazać interesu publicznego, dla którego celowe, a zarazem konieczne byłoby całkowite pozbawienie tego prawa osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia. Wartością taką nie może być szybkość postępowania.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2014 r., K 19/11, OTK-A 2014/6/60, Dz.U.2014/786

Standard: 4188 (pełna treść orzeczenia)

Konstytucyjne prawo do obrony jest nie tylko fundamentalną zasadą procesu karnego, ale także elementarnym standardem demokratycznego państwa prawnego (por. wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 6 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/04, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 114 oraz sygn. K 47/05). Zakorzenienie prawa do obrony w konstytucyjnej zasadzie demokratycznego państwa prawnego powoduje, że odnosi się ono nie tylko do postępowania karnego, ale także innych postępowań toczących się w przedmiocie odpowiedzialności o charakterze represyjnym. Dla uzasadnienia konieczności stosowania gwarancji prawa do obrony określonej w art. 42 ust. 2 Konstytucji w postępowaniu toczącym się w przedmiocie odpowiedzialności za wykroczenia nie ma zatem potrzeby nawiązania do art. 2 Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 19 lutego 2008 r., P 48/06, OTK-A 2008/1/4, Dz.U.2008/38/222

Standard: 4189 (pełna treść orzeczenia)