Postępowanie in absentia wobec nieobecnych (art. 173 § 1 k.k.s.)

Przepis art. 173 § 1 k.k.s. stanowi, że przeciwko sprawcy przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, przebywającemu stale za granicą albo gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju postępowanie toczyć się może podczas jego nieobecności. Przepisu tego nie stosuje się, jeżeli wina sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego budzą wątpliwości (§ 2). Postępowanie wobec nieobecnych może więc mieć miejsce wyłącznie wtedy, gdy istnieje uargumentowane przekonanie, że przestępstwo lub wykroczenie skarbowe rzeczywiście zaistniało.

Trybunał Konstytucyjny podzielił pogląd Prokuratora Generalnego, że tryb postępowania wobec nieobecnych, wprowadzony przez przepisy k.k.s., jest logiczną konsekwencją obowiązywania w polskiej procedurze karnej zasady legalizmu. Trybunał Konstytucyjny dostrzega oczywiście w postępowaniu wobec nieobecnych pewne ograniczenia zasad postępowania karnego. Ograniczenia te mają charakter czasowy i są uzależnione wyłącznie od woli sprawcy, który w momencie poddania się ocenie wymiaru sprawiedliwości uzyskuje możliwość powtórzenia procesu karnego skarbowego na zasadach ogólnych.

Pewne ograniczenia występują również w innych przypadkach. Oczywistym ograniczeniem prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności jest zarządzenie poszukiwania listem gończym. Poszukiwany w tym trybie traktowany jest jako podejrzany, mimo nieogłoszenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Może być nawet aresztowany tymczasowo na 7 dni. Jego sytuacja procesowa ulega jednak natychmiastowej zmianie z chwilą poddania się wymiarowi sprawiedliwości.

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na fakt, że tryb postępowania wobec nieobecnych jest ściśle uregulowany w kwestionowanych przepisach art. 173-177 k.k.s. i jest uzależniony od spełnienia szeregu ustawowych wymogów. I tak postępowanie wobec nieobecnych dopuszczalne jest wyłącznie wobec osób stale przebywających za granicą lub gdy nie można ustalić ich miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju, a okoliczności te istniały już w toku postępowania przygotowawczego. Wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie mogą budzić wątpliwości, a zarzut popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego jest określony w akcie oskarżenia, tryb zaś postępowania wobec nieobecnego jest inicjowany postanowieniem oskarżyciela publicznego. Od momentu zainicjowania tego trybu sąd wyznacza obrońcę z urzędu. Zgłoszenie się podejrzanego do organu ścigania albo oskarżonego do sądu powoduje natychmiastowe uchylenie trybu postępowania wobec nieobecnych i zastosowanie w postępowaniu zasady kontradyktoryjności w całej rozciągłości. Od tej chwili następuje bowiem powrót do procesu karnoskarbowego na zasadach ogólnych.

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że realizacja gwarancyjnych zasad procesowych, w zakresie trybu normowanego kwestionowanymi przepisami, pozostaje całkowicie w gestii podejrzanego (skazanego). W razie bowiem jego osobistego zgłoszenia się do dyspozycji sądu lub ujęcia skazanego doręcza mu się odpis prawomocnego wyroku. Skazany ma wówczas prawo zakwestionować wyrok wydany w trybie postępowania wobec nieobecnych i wyrok ten traci moc z chwilą stawienia się skazanego na nowej - prowadzonej już na zasadach ogólnych - rozprawie.

Tryb postępowania wobec nieobecnych normowany zaskarżonymi przepisami w niczym nie uchybia art. 42 ust. 2 ani też art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zarówno bowiem prawo do obrony, jak i prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 Konstytucji i art. 6 konwencji europejskiej) zależy wyłącznie do tego czy podejrzany (skazany) dobrowolnie stawi się przed tym sądem.

Przeciwko sprawcy przestępstwa (wkroczenia) skarbowego postępowanie może wprawdzie toczyć się podczas jego nieobecności, jednakże k.k.s wyraźnie przewiduje, że postępowanie to toczy się na zasadach ogólnych, przy czym nie stosuje się w tym przypadku przepisów, których dyspozycji nie można wykonać z powodu nieobecności oskarżonego. Wdrożenie takiego postępowania jest obwarowane szeregiem warunków. Przede wszystkim o zastosowaniu postępowania in absentia organ prowadzący to postępowanie powinien wydać postanowienie, które w sprawach o przestępstwa skarbowe musi być zatwierdzone przez prokuratora.

Ponadto wyznaczenie przez prezesa właściwego sądu nieobecnemu oskarżonemu obrońcy z urzędu - zgodnie z dyspozycją art. 176 k.k.s. - oznacza, że tak ustanowiony obrońca ma obowiązek uczestnictwa w czynnościach procesowych również na etapie postępowania przygotowawczego.

Tak więc ustawodawca - mając świadomość pewnej "niekompletności" prawa do obrony spowodowanej nota bene wyjątkowym charakterem postępowania in absentia - obwarował to postępowanie ścisłymi proceduralnymi warunkami.

Spełnienie tych warunków stwarza należytą gwarancję zachowania tej części prawa do obrony, która jest możliwa do urzeczywistnienia w wyjątkowej sytuacji nieobecności oskarżonego. Sytuacja ta zaś - co podkreślono wyżej - może w każdym czasie, zależnym tylko od samego oskarżonego, ulec zmianie i wówczas pełne prawo do obrony gwarantowane mu przez procedurę karną skarbową zostaje w pełni urzeczywistnione.

Trybunał Konstytucyjny pragnie szczególnie podkreślić kardynalny warunek, jaki formułuje ustawodawca w odniesieniu do postępowania in absentia. Otóż postępowanie w tym trybie jest niedopuszczalne, jeśli wina sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego budzą wątpliwości (art. 173 § 2 pkt 1 k.k.s.). Również jeśli oskarżony ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a także wówczas, gdy w toku postępowania przed sądem ustalono jego miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju ustawa zakazuje stosowania procedury dotyczącej nieobecnych.

To prawo do obrony w postępowaniu in absentia w trybie art. 173 -177 k.k.s. - zdaniem Trybunału Konstytucyjnego - jest gwarantowane w dwóch poziomach: ograniczonym i szerokim. Ograniczone z naturalnych powodów prawo do obrony wyznacza art. 176 § 1. Mocą tego przepisu prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza nieobecnemu oskarżonemu obrońcę z urzędu przy czym udział tego obrońcy jest obowiązkowy w postępowaniu odwoławczym. Szerokie prawo do obrony zyskuje oskarżony - o czym wyżej - w momencie dobrowolnego poddania się wymiarowi sprawiedliwości.

Postępowanie in absentia, jako procedura stosowana w wyjątkowych przypadkach, występuje w szeregu demokratycznych porządków prawnych. Z uwagi na kształt tej instytucji w systemie prawa polskiego i zawarte w niej gwarancje praw nieobecnego oskarżonego, nie koliduje ona ani z zasadą demokratycznego państwa prawa ani też z konstytucyjnymi prawami zapisanymi w ustawie zasadniczej w art. 42 i 45.

Wyrok TK z dnia 9 lipca 2002 r., P 4/01

 

Standard: 4171 (pełna treść orzeczenia)