Odbywanie kary w systemie terapeutycznym (art. 96 k.k.w.)

Trybunał wskazuje, że problematyka diagnozy zaburzeń osobowości jest złożona i w literaturze przedmiotu kontrowersyjna. Pojęciem zaburzeń osobowości obejmuje się bowiem różnorodne stany psychopatologiczne.

Zaburzenia osobowości zbiorczo określane jako głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Podkreśla się, że "zachowania te charakteryzują się tendencją do skrajnych reakcji i wyrażają się znaczną odmiennością w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia, odczuwania i odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencję do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychologicznego".

Spór o sposób rozumienia zaburzeń osobowości dotyczy m.in. tego, czy i jakie zaburzenia osobowości zaliczać do patologii życia psychicznego. Z punktu widzenia klasyfikacji psychiatrycznych, zaburzenia osobowości zaliczane są do zaburzeń psychicznych, którym poświęcony jest rozdział V Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. W praktyce diagnostycznej i terapeutycznej psychiatrzy i psychologowie posługują się również klasyfikacją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - tzw. DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders).

W odróżnieniu od klasyfikacji WHO, zaburzenia psychiczne w podręczniku DSM są pogrupowane zgodnie z modelem wieloosiowym (a nie wymieniane kolejno). Wieloosiowość oznacza zastosowanie w diagnozie zaburzeń kilku osi, z których każda reprezentuje inny rodzaj lub inne źródło informacji. W praktyce psychiatrycznej przeważa opisowe ujęcie zaburzeń osobowości w kategoriach tzw. cech (dyspozycji) psychofizycznych jako stałych właściwości osobowościowych.

W nauce prawa karnego podkreśla się, że wyodrębnienie populacji skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi ma swe uzasadnienie kryminologiczne. Dostrzega się bowiem ścisłe powiązanie psychiki człowieka ze źródłami przestępczości. Podkreśla się, również że dysfunkcje psychiczne zmniejszają skuteczność innych oddziaływań penitencjarnych.

Ani kkw ani ustawa z 2013 r. nie definiują pojęcia niepsychotycznych zaburzeń psychicznych. Pojęcie osoby zaburzonej psychicznie definiuje natomiast art. 3 uozp. Jest nią: osoba chora psychicznie, upośledzona umysłowo, jak i wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.

W nauce prawa karnego podchodzi się jednak z dystansem do propozycji bezpośredniego przenoszenia definicji osoby z zaburzeniami psychicznymi z uozp na grunt kkw.

W kontekście upwozp pojęcie to rozważał SN w postanowieniu z 16 kwietnia 2015 r. ( I CSK 825/14), w którym orzekł, że wskazane w art. 1 pkt 2 upwozp wyszczególnienie postaci zaburzeń jest wyczerpujące, a tym samym trzeba uznać, że pomija chorobę psychiczną. Uczestnik postępowania w tej sprawie był sprawcą poważnych przestępstw, m.in. gwałtu i usiłowania zabójstwa i został skazany na wieloletnie kary pozbawienia wolności, które, ze względu na stan zdrowia psychicznego, odbywał w systemie terapeutycznym. Opiniujący w sprawie zespół biegłych psychiatrów i psycholog rozpoznał u uczestnika chorobę psychiczną w postaci schizofrenii paranoidalnej. Uwzględniając dokumentację z odbytej przez niego kary, uczestnik był skazanym wyjątkowo trudnym i konfliktowym (około stu wniosków o wymierzenie mu kar dyscyplinarnych), a także potwierdzone przez biegłych bardzo wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przez niego poważnych przestępstw z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, Sąd uznał, że uczestnik stwarza zagrożenie w rozumieniu art. 1 upwozp i na podstawie art. 14 ust. 3 upwozp orzekł o umieszczeniu go w Ośrodku.

SN wskazał w uzasadnieniu postanowienia, że rozpoznana u uczestnika postępowania choroba psychiczna, schizofrenia paranoidalna, należy do jednej z licznych form zaburzeń psychicznych. Taka medyczno-formalna kwalifikacja tej choroby wynika wprost z Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD - 10, gdzie została wskazana w dziale chorób i problemów zdrowotnych z zakresu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania po symbolem F 20.0. W polskim systemie prawnym choć taką kwalifikację potwierdza art. 3 pkt 1a uozp, SN w sprawie I CSK 825/14 trafnie uznał, że nie da się jej przenieść na grunt ustawy z 2013 r., bowiem należy je traktować jako rozłączne pojęcia zaburzeń psychicznych oraz pojęcia choroby psychicznej. Z pewnością istotną wskazówką interpretacyjną jest treść art. 96 kkw, który stanowi o niepsychotycznych zaburzeniach osobowości.

Ponadto, w ramach grupy skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, ustawodawca wyodrębnił w art. 96 kkw skazanych za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. Należy też podkreślić, że ze statystyk wynika, iż osoby z niepsychotycznymi zaburzeniami osobowości stanowią najliczniejszą z grup skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym.

Druga grupa skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym to ludzie upośledzeni umysłowo.

Amerykańskie Stowarzyszenie Niepełnosprawności Umysłowej i Rozwojowej (American Association of Mental Deficiency) w powszechnie akceptowanej definicji niepełnosprawności (upośledzenia) umysłowego przyjętej w 2010 r. stanowi, że jest to "Niezdolność charakteryzująca się znaczącymi ograniczeniami zarówno funkcjonowania umysłowego jak i społecznego, która obejmuje wiele codziennych umiejętności społecznych i praktycznych. Ta niezdolność objawia się przed 18 rokiem życia. Funkcjonowanie umysłowe, zwane również inteligencją, odnosi się do ogólnej zdolności umysłowej, obejmującej uczenie się, rozumowanie, radzenie sobie z problemem i tym podobne. Miernikiem poziomu funkcjonowania umysłowego jest test inteligencji (IQ). Wynik pomiędzy 70 a 75 oznacza ograniczenie funkcjonowania umysłowego". (http://aaidd.org/publications/bookstore-home/product-listing/intellectual-disability-definition-classification-and-systems-of-supports-(11th-dition)#. WDDlJbl5W8A). Komentatorzy prawa karnego wykonawczego przez upośledzenie umysłowe rozumieją jako dysfunkcję psychiczną osoby, objawiającą się opóźnieniem w jej rozwoju intelektualnym.

Trzecią grupę skazanych, o których mowa w art. 96 § 1 kkw stanowią uzależnieni od alkoholu albo środków odurzających i psychotropowych, przy czym pod pojęciem środków odurzających i psychotropowych należy rozumieć środki wymienione w załącznikach nr 1 i 2 do upn. Więzień uzależniony, który nie został skierowany do systemu terapeutycznego lub który nie wymaga oddziaływań specjalistycznych, może odbywać karę pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania. Zgodnie z art. 117 kkw skazanych takich, za ich zgodą, obejmuje się odpowiednim leczeniem i rehabilitacją. W razie braku takiej zgody o zastosowaniu leczenia lub rehabilitacji orzeka sąd penitencjarny w formie postanowienia.

Ostatnią grupę skazanych wymienionych w art. 96 § 1 kkw tworzą niepełnosprawni fizycznie. Należy jednak podkreślić, że nie każda niepełnosprawność fizyczna uzasadnia stosowanie systemu terapeutycznego. Jest to bowiem system wyłącznie dla tych więźniów niepełnosprawnych fizycznie, którzy wymagają oddziaływań specjalistycznych, w tym pomocy psychologicznej.

Ponadto, na podstawie art. 96 § 3 kkw, karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym mogą odbywać również inni skazani, "jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze"; w oddziale terapeutycznym mogą odbywać karę także skazani bez deficytów psychicznych, o ile wyrażą na to zgodę i, analogicznie, "jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze", np. poddanie się terapii antyalkoholowej. Dla skierowania do systemu terapeutycznego na podstawie art. 96 § 3 kkw konieczna jest zgoda skazanego. Powinna ona być wyrażona swobodnie, bez przymusu oraz na piśmie. Brak zgody stanowi bezwzględną przeszkodę dla umieszczenia w oddziale terapeutycznym na podstawie art. 96 § 3 kkw, a zgody skazanego nie może w tym przypadku zastąpić postanowienie sądu penitencjarnego.

Trzeba też zaznaczyć, że karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wykonuje się w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji, dostosowanej zatem do danej grupy więźniów.

Wyrok TK z dnia 23 listopada 2016 r., K 6/14

Standard: 4150 (pełna treść orzeczenia)