Fundusz pomocy postpenitencjarnej (art. 43 k.k.w.)

Fundusz pomocy postpenitencjarnej (dalej: fundusz), przewidziany w art. 43 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze zm.), jest podstawą materialną jednej z form świadczenia pomocy osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz ich rodzinom. Wyjątkowo może być źródłem pomocy dla pokrzywdzonych i ich rodzin. Istnienie funduszu było unormowane już w kodeksie karnym wykonawczym z 1969 r. Zasady jego funkcjonowania ulegają jednak pewnym modyfikacjom, także pod rządami obecnie obowiązującego kodeksu karnego wykonawczego. Obecnie status funduszu wynika więc z kodeksu oraz z przepisów ustawy o finansach publicznych. Z punktu widzenia prawa budżetowego, fundusz ma status środka specjalnego, a zatem - zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych - chodzi tu o środki finansowe gromadzone przez jednostkę budżetową na wyodrębnionym rachunku bankowym. Podstawą jego utworzenia jest niewątpliwie ustawa, a ściślej art. 43 § 1 k.k.w., który w zdaniu czwartym wprost stanowi: "Fundusz pomocy postpenitencjarnej jest środkiem specjalnym w rozumieniu ustawy (...) o finansach publicznych (...)".

Na fundusz, stosownie do art. 43 § 1 k.k.w., składają się:

1) środki pochodzące z potrąceń w wysokości 20% wynagrodzenia przysługującego za pracę skazanych oraz uzyskane w wyniku wykonania kary dyscyplinarnej; trzeba dodać, że podwyższenie udziału wynagrodzeń więźniów z 10% do 20% nastąpiło w wyniku nowelizacji kodeksu karnego wykonawczego z dnia 24 lipca 2003 r., która weszła w życie 1 września 2003 r. (Dz. U. Nr 142, poz. 1380),

2) środki pochodzące z dotacji, darowizn, zapisów, zbiórek i innych źródeł.

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na całkowity brak powiązania prawnego między pracą skazanych a możliwością korzystania przez nich z pomocy postpenitencjarnej. Dla finansowego wsparcia pomocy postpenitencjarnej ustawodawca postanowił, że część wynagrodzenia należnego tym spośród pozbawionych wolności, którzy pracują, ma być przejmowana przez odpowiedni fundusz. Stworzenie takiego funduszu niewątpliwie jest uzasadnione ideą solidaryzmu osób, które dopuściły się przestępstwa i odbywają karę o charakterze izolacyjnym. Nie chodzi tu bowiem o gromadzenie środków finansowych wypracowanych przez więźniów w celu przekazania im ich w chwili zwalniania z zakładu; taka forma, którą można by nazwać "kontem osobistym, indywidualnym" także jest przewidziana w przepisach, jednak jest to instytucja całkowicie odrębna od funduszu. Fundusz można określić jako w pewnym sensie anonimowy; ci, którzy go tworzą, nie wiedzą, do kogo trafią wypracowane przez nich pieniądze; ci, którzy uzyskują świadczenia, nie wiedzą, kto na nie zapracował. W każdym razie krąg osób tworzących fundusz nie musi się pokrywać z kręgiem uprawnionych do otrzymania pomocy, gdyż fakt zasilania funduszu nie rodzi żadnych roszczeń o wypłatę świadczenia. W tym przypadku zwalniany z zakładu karnego nie ma roszczenia o wypłacenie mu pieniędzy potrącanych z wynagrodzenia należnego za pracę wykonywaną w czasie odbywania kary.

Celem funduszu jest udzielanie pomocy, a nie zapewnienie osobom zwalnianym z zakładu karnego minimum egzystencji. Osoby te, jak wszystkie znajdujące się w trudnej sytuacji, mogą korzystać ze środków przeznaczonych na pomoc społeczną. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593 ze zm.) nie tylko nie wyklucza byłych więźniów z kręgu uprawnionych do świadczeń, ale w art. 7, wskazującym potencjalnych beneficjentów, wprost zalicza do nich osoby mające "trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego" (pkt 12). Oznacza to, że skazani, po zwolnieniu, mają prawo do świadczeń pomocy społecznej na równi ze wszystkimi innymi obywatelami potrzebującymi pomocy; mogą z niej korzystać na zasadach ogólnych. Należy podkreślić, że byli więźniowie są traktowani dokładnie tak samo, jak inne podmioty; otrzymują świadczenia ustalane na podstawie tych samych przepisów, co wszyscy uprawnieni, i z tej samej puli środków, która jest przeznaczona na cele pomocy społecznej w budżecie państwa i w budżetach jednostek samorządu terytorialnego. Świadczenie uzyskiwane z funduszu może być dodatkiem do pomocy udzielanej na zasadach ogólnych. Trudno więc w umniejszeniu środków funduszu dopatrywać się dyskryminacji osób zwalnianych z zakładów karnych.

Wyrok TK z dnia 13 grudnia 2004 r., K 20/04, OTK-A 2004/11/115, Dz.U.2004/273/2720

Standard: 4147 (pełna treść orzeczenia)