Gwarancyjna turystyczna zapewniająca zwrot wpłaconych kwot oraz powrót z podróży w razie upadłości biura podróży
Umowa o świadczenie usług turystycznych Umowy gwarancyjne
Legitymacja czynna klienta biura podróży do wystąpienia przeciwko gwarantowi o zwrot kwot zapłaconych na imprezę turystyczną, która nie doszła do skutku przysługuje mu na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. w zw. z odpowiednio stosowanym art. 391 k.c., jako beneficjentowi umowy gwarancji ubezpieczeniowej w zakresie tego roszczenia, zaś marszałkowi województwa legitymacja ta przysługuje na podstawie art. 5 ust. 5 u.u.t., jako uprawnionemu w tym zakresie na mocy ustawy.
Kwestie związane z zapewnieniem klientom pokrycia kosztów powrotu do kraju z imprezy turystycznej, jeżeli organizator tego nie zapewni oraz zwrotu wpłat wniesionych przez klientów tytułem zapłaty za imprezę w sytuacji gdy z przyczyn dotyczących organizatora turystyki impreza nie zostanie zrealizowana regulują przepisy art. 5 u.u.t., w szczególności ust. 1 pkt 2, ust. 4, ust. 5 i ust. 5a. Stanowią one implementację Dyrektywy 90/314/EWG, obecnie zastąpionej Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2302 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych (Dz. U. UE z 11. 12. 2015 r. L 326/1, dalej: „Dyrektywa 2015/2302”), której przepisy wzmocniły ochronę turystów przed skutkami niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług turystycznych przez organizatora imprezy turystycznej. Wykładając zatem przepisy art. 5 u.u.t. należy uwzględnić zarówno treść regulacji zawartych w obu wskazanych Dyrektywach, jak i ich cel oraz bogate orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości wydane w szczególności na gruncie art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG, którego realizację stanowi art. 5 u.u.t. i którego regulacja, z pewnymi zmianami, przeniesiona została do art. 17 Dyrektywy 2015/2302.
Przepis art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG stanowi, że na wypadek swojej niewypłacalności organizator (…) powinien zapewnić dostateczne zabezpieczenie umożliwiające zwrot nadpłaconych pieniędzy oraz powrót konsumenta z podróży. Natomiast zgodnie z art. 17 Dyrektywy 2015/2302 organizatorzy prowadzący przedsiębiorstwo turystyczne obowiązani są posiadać zabezpieczenie na potrzeby zwrotu wszystkich wpłat dokonanych przez podróżnych oraz na potrzeby ich powrotu do kraju ( ust.1), zabezpieczenie to musi być skuteczne i obejmować kwoty wpłat dokonanych przez podróżnych i koszty ich powrotu do kraju w przypadku niewypłacalności organizatora (ust. 2), w przypadku niewykonanych usług turystycznych na żądanie podróżnego dokonuje się zwrotów bez zbędnej zwłoki (ust. 5).
Przepis art. 5 u.u.t., w wersji obowiązującej od dnia 17 września 2010 r. po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 29 kwietnia 2010 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych oraz ustawy - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 106, poz. 672) stanowi, że przedsiębiorca wykonujący działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych obowiązany jest między innymi zapewnić klientom, na wypadek swojej niewypłacalności, pokrycie kosztów powrotu klientów z imprezy turystycznej a także zapewnić klientom zwrot wpłat wniesionych za imprezę turystyczną, w wypadku, gdy z przyczyn dotyczących organizatora impreza turystyczna nie zostanie zorganizowana. Obowiązek ten powinien spełnić przez zawarcie umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej lub zawarcie umowy ubezpieczenia na rzecz klientów lub – w określonych przypadkach – przez przyjmowanie wpłat klientów wyłącznie na rachunek powierniczy (ust. 1 pkt 2 lit. a, b, c).
Treść gwarancji lub umowy ubezpieczenia, o której mowa wyżej, obejmuje upoważnienie dla marszałka województwa lub wskazanej przez niego jednostki do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klienta do kraju (ust. 4). Marszałek województwa jest uprawniony do występowania na rzecz klientów w sprawach wypłaty środków z tytułu umowy gwarancji bankowej, umowy gwarancji ubezpieczeniowej lub umowy ubezpieczenia, na zasadach określonych w treści tych umów (ust. 5). W przypadku niewypłacalności organizatora turystyki marszałek województwa (…) prowadzi działania związane z organizacją powrotu klientów z imprezy turystycznej (…), jeżeli organizator turystyki lub pośrednik turystyczny, wbrew obowiązkowi, nie zapewni tego powrotu (ust. 5a).
Trybunał Sprawiedliwości w licznych orzeczeniach wydanych na gruncie art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG wielokrotnie stwierdzał, że celem tej regulacji jest pełne i skuteczne zabezpieczenie praw klienta w razie niewypłacalności lub upadłości biura podróży, zapewnienie mu powrotu z podróży i zwrotu zapłaconych kwot na imprezę, która nie doszła do skutku. Trybunał podkreślił, że art. 7 przyznaje jednostkom prawo indywidualne w postaci możliwości uzyskania zwrotu wpłaconej biuru podróży zaliczki lub pełnej należności za imprezę oraz zapewnienia powrotu do miejsca rozpoczęcia imprezy, jeżeli organizator z powodu niewypłacalności tego nie zapewnił (porównaj między innymi wyroki z dnia 8 października 1996 r. w sprawach C-178/94, C - 179/94, C-189/94 i C-190/94, Zb. Orz. 1996,s. I- 4845).
W świetle powyższych regulacji i ich jednoznacznej wykładni dokonanej przez Trybunał Sprawiedliwości należy uznać, że zabezpieczenia, jakie biuro podróży ma zapewnić klientowi, w postaci między innymi umów gwarancyjnych, są podejmowane wyłącznie w interesie klienta i muszą zawierać takie postanowienia, które zapewnią klientowi biura szybkie i skuteczne uzyskanie zwrotu wpłaconych kwot oraz powrót z podróży. Nie ulega zatem wątpliwości, że beneficjentem, w znaczeniu materialnoprawnym, wszystkich środków zabezpieczających jakie obowiązane jest zapewnić biuro podróży w wykonaniu powyższych postanowień jest klient, któremu art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG, przyznaje indywidualne prawo do uzyskania świadczeń w nim określonych, zaś obowiązkiem państwa jest zapewnienie takiej regulacji prawnej, która umożliwi osiągnięcie tego rezultatu.
Przepis art. 5 u.u.t., wielokrotnie zmieniany, zawsze przewidywał obowiązek zawarcia przez biuro podróży umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Od początku również przepis ten wymagał, by treść takich umów obejmowała upoważnienie dla organu administracji publicznej (wcześniej wojewody obecnie marszałka województwa) do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klienta do kraju, co wynikało z nałożenia na taki organ obowiązku zorganizowania grupom turystów powrotu do kraju w razie, gdy biuro podróży tego nie zapewniło. Było to uzasadnione tym, że poszczególni klienci biura podróży nie byliby w stanie podjąć samodzielnie działań zmierzających do sprowadzenia wszystkich turystów do kraju i konieczna była ingerencja innego podmiotu, który zająłby się organizacją zapewniającą szybki powrót do kraju, mając zapewnione na to środki z gwarancji bankowej czy ubezpieczeniowej.
Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 5 ust. 5a w zw. z art. 5 ust. 4 u.u.t. marszałek województwa prowadzi działania związane z organizacją powrotu klientów z imprezy turystycznej, wykorzystując w tym celu między innymi zaliczkę uzyskaną od gwaranta. Ponieważ przepisy nie przewidywały i nie przewidują wypłaty na ten cel środków pieniężnych poszczególnym klientom, a jedynie zapewnienie im powrotu do kraju, co miał zorganizować organ publiczny pobierając środki z gwarancji lub umowy ubezpieczenia, należy uznać, że w tym zakresie nie powstawało indywidualne prawo klienta do uzyskania środków finansowych na powrót do kraju a jedynie jego prawo do uzyskania świadczenia w postaci zapewnienia mu powrotu do kraju. Zgodnie z art. 5 ust. 4 u.u.t. treść gwarancji lub umowy ubezpieczenia powinna obejmować upoważnienie dla marszałka województwa do wydania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klienta do kraju.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 października 2015 r. II CSK 836/14 dotyczącym pokrycia przez marszałka województwa kosztów sprowadzenia turystów do kraju i żądania ich zwrotu od gwaranta, taka regulacja daje podstawy do przyjęcia, że podmiotem uprawnionym z tytułu gwarancji (jej beneficjentem) w tym zakresie jest marszałek województwa, który staje się ex lege stroną stosunku gwarancyjnego łączącego go z gwarantem (bankiem lub ubezpieczycielem), przy czym wykonuje on swoje uprawnienia z umowy gwarancji i interesu klientów organizatora imprezy turystycznej, co zapewnia sprawność korzystania z tego instrumentu zabezpieczenia i może służyć urzeczywistnieniu reguły wyrażonej w art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG (por. też wyrok SN z dnia 30 października 2008 r. IV CSK 258/08).
Inaczej jednak przedstawia się kwestia przewidzianego w art. 7 powyższej Dyrektywy oraz w art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. obowiązku zapewnienia klientom zwrotu wpłat wniesionych tytułem zaliczki lub zapłaty za imprezę, która nie doszła do skutku z powodu niewypłacalności lub upadłości biura podróży. W tym wypadku powstaje indywidualne prawo klienta do uzyskania zwrotu określonej kwoty pieniężnej, a przewidziany w tym przepisie obowiązek zawarcia przez biuro podróży jednej z umów gwarancyjnych lub umowy ubezpieczenia na rzecz klienta celem zapewnienia mu uzyskania tej kwoty prowadzi do wniosku, że w przypadku zawarcia umowy gwarancji ubezpieczeniowej, której dotyczy przedstawione zagadnienie prawne, beneficjentem takiej gwarancji i stroną stosunku gwarancyjnego łączącego go z gwarantem, staje się z mocy prawa - art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. - klient biura podróży. To bowiem klientowi należy się zwrot pieniędzy i to w celu zabezpieczenia na jego rzecz ich zwrotu jest zawierana umowa gwarancji ubezpieczeniowej. To, że zgodnie z art. 5 ust. 5 u.u.t. marszałek województwa jest uprawniony do występowania na rzecz klientów w sprawach wypłaty środków z tytułu umowy gwarancji bankowej, umowy gwarancji ubezpieczeniowej lub umowy ubezpieczenia na zasadach określonych w treści tych umów, oznacza jedynie, że ma on ustawowe upoważnienie (pełnomocnictwo) do działania na rzecz klientów w sprawie wypłaty przez gwaranta kwot wpłaconych przez klientów na imprezę turystyczną, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. i że zasady działania w tym przedmiocie marszałka powinny być określone w powyższych umowach. Nie oznacza natomiast, że beneficjentem umowy gwarancji w tym zakresie jest marszałek, wobec czego tylko on może żądać wypłaty należności i tylko on ma legitymację czynną do dochodzenia tej należności przed sądem. Jak wskazano wyżej beneficjentem umowy gwarancji jest bowiem w tym zakresie klient biura podróży, gdyż zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. umowa gwarancji ubezpieczeniowej właśnie jemu ma zapewnić zwrot tych należności.
w świetle zarówno art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG jak i art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t., to właśnie klient biura podróży jest uprawniony do żądania zwrotu tych kwot i to w celu zapewnienia mu realizacji tego roszczenia biuro ma obowiązek zawrzeć umowę gwarancji. To zatem klient jest w zakresie tego roszczenia beneficjentem umowy gwarancji w znaczeniu materialnoprawnym i tego jego statusu nie mogą zmienić przepisy rozporządzenia wykonawczego do u.u.t. ani postanowienia przyjęte we wzorach umów gwarancji stanowiących załączniki do rozporządzenia. Przepisy rozporządzenia wykonawczego nie mogą być bowiem sprzeczne z przepisami ustawy, stanowiącymi podstawę do jego wydania, a zawarte w powyższych wzorach umów stanowiących załącznik do rozp. MST z dnia 21 kwietnia 2011 r. stwierdzenie, iż beneficjentem gwarancji - także co do roszczenia o zwrot wpłat dokonanych przez klienta biura podróży na koszty imprezy turystycznej - jest marszałek województwa, jest sprzeczne z art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. oraz art. 7 Dyrektywy 90/314/EWG, a obecnie z art. 17 Dyrektywy 2015/2302. i jako takie nie wywołuje skutków prawnych także jeżeli zamieszczono je w konkretnej umowie zawartej według powyższego wzorca.
Beneficjentem umowy gwarancji co do tego roszczenia jest zatem z mocy ustawy: art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. klient biura podróży, natomiast marszałek województwa, zgodnie z art. 5 ust. 5 u.u.t., jest uprawniony do występowania na rzecz klientów w sprawach wypłaty środków z tytułu umów gwarancji i umowy ubezpieczenia, na zasadach określonych w tych umowach, które regulują tryb postępowania w tym zakresie. Czynności przewidziane w § 5 ust.1 wzoru umów, konieczne do uruchomienia wypłaty należności z tego tytułu, może wykonywać na rzecz klientów upoważniony do tego w art. 5 ust. 5 u.u.t. marszałek województwa składając gwarantowi żądanie zapłaty tych należności, a gwarant po wyliczeniu kwot należnych poszkodowanym klientom i po otrzymaniu od marszałka województwa dyspozycji wypłaty środków, dokonuje wypłat należnych kwot bezpośrednio poszkodowanym klientom, zgodnie z § 5 ust. 5 wzorca umowy oraz art. 5 ust. 1 pkt 2 u.u.t. Jeżeli po uruchomieniu tej procedury przez marszałka województwa i mimo wydania przezeń dyspozycji wypłaty należności na rzecz klienta, gwarant odmówi wypłaty, zarówno marszałkowi jak i poszkodowanemu klientowi przysługuje legitymacja czynna do wystąpienia przeciwko gwarantowi z roszczeniem o zapłatę.
Uchwała SN z dnia 19 maja 2016 r., III CZP 18/16
Standard: 48113 (pełna treść orzeczenia)
Skarb Państwa nie jest zobowiązany do zwrotu marszałkowi województwa poniesionych przez niego kosztów zapewnienia klientom niewypłacalnego organizatora turystyki powrotu do kraju na podstawie art. 49 ust. 6 ustawy z dnia 13 listopada 2008 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 115 ze zm.) w razie niewystarczającej sumy gwarancyjnej, wynikającej z umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, przewidzianej dla pokrycia tych kosztów (art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 196 ze zm.).
Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r., organizator turystyki ma obowiązek ustawowy zapewnić – na wypadek swojej niewypłacalności - pokrycie kosztów powrotu klientów z imprezy turystycznej do kraju (miejsca wyjazdu lub planowanego powrotu) w wyniku zawarcia m.in. umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej. Rzecz jasna, chodzi tu o zlecenie przez organizatora imprezy bankowi lub ubezpieczycielowi udzielenie odpowiedniej gwarancji, w której suma gwarancyjna powinna uwzględniać postanowienia rozporządzenia ministra właściwego do spraw instytucji finansowych, wydanego na podstawie ust. 2 ustawy z 1997 r. Gwarancja taka (tzw. gwarancja turystyczna) powinna istnieć w całym okresie wykonywania działalności turystycznej przez organizatora turystyki (art. 4 ust. 3 ustawy; zob. też np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 20 listopada 2002 r., I SA 2287/02, nie publ.). Podmiotem uprawnionym z tytułu gwarancji (jej beneficjentem) jest marszałek województwa, który może wykonywać swoje uprawnienia osobiście lub przez wskazane jednostki (art. 5 ust. 4 i 5 ustawy). Marszałek staje się więc ex lege stroną obligacyjnego stosunku gwarancyjnego, łączącego go z gwarantem (bankiem lub ubezpieczycielem), przy czym wykonuje swoje uprawnienia z umowy gwarancji i interesu klientów organizatora imprezy turystycznej. Taka podmiotowa konstrukcja gwarancji „turystycznej” zapewnia sprawność korzystania z tego instrumentu zabezpieczenia i może służyć urzeczywistnieniu reguły wyrażonej w art. 7 Dyrektywy 1990 r., zgodnie z którą na wypadek swojej niewypłacalności organizatora imprezy turystycznej „powinien zapewnić dostateczne zabezpieczenie umożliwiające (…) powrót konsumenta z podróży”.
Wyrok SN z dnia 15 października 2015 r., II CSK 836/14
Standard: 65475 (pełna treść orzeczenia)