Zarzuty peremptoryjne (exceptiones peremptoria) oraz zarzuty dylatoryjne (exceptiones dilatoria)

Zgłoszenie zarzutu merytorycznego polega na przytoczeniu okoliczności, z których wynika, że podstawa roszczenia nie istnieje i wobec tego żądanie jest nieuzasadnione, albo na powołaniu się na własne prawo zainteresowanego, które czyni żądanie wnioskodawcy nieuzasadnione. Wśród tych pierwszych można wyróżnić zarzuty przeciwko powstaniu roszczenia (np. zarzut sprzeczności czynności prawnej z prawem lub braku zdolności do czynności prawnych) albo przeciwko istnieniu roszczenia wnioskodawcy (np. wykonania zobowiązania). Zarzuty oparte na własnym prawie uczestnika (w sprawie, że nabył on przez zasiedzenie służebność gruntową o treści służebności przesyłu) nie naruszają roszczenia wnioskodawcy, lecz przeciwstawiają mu prawo tego zainteresowanego, zwalniając go od obowiązku uczynienia zadość dochodzonemu roszczeniu. Podnosząc więc zarzut zasiedzenia służebności P. S. G. sp. z o.o. musi w sprawie udowodnić podstawę faktyczną tego zarzutu, tak jak powód udawadnia podstawę faktyczną powództwa.

Postanowienie SN z dnia 21 lipca 2016 r., II CSK 604/15

Standard: 47850 (pełna treść orzeczenia)

W rozwoju prawa procesowego cywilnego wykształciły się dwa podstawowe środki obrony pozwanego przeciwko akcji powoda, przybierające formę zarzutów. Chodzi o zarzuty peremptoryjne (exceptiones peremptoria), niweczące żądanie powoda, oraz zarzuty dylatoryjne (exceptiones dilatoria), nazywane także hamującymi lub tamującymi, mające na celu wykazanie względnej lub czasowej nieskuteczności żądania, np. jego przedwczesności. Stawiając zarzut peremptoryjny, pozwany zmierza do obezwładnienia roszczenia, zazwyczaj przez wykazanie, że ono powodowi nie przysługuje lub nie może być dochodzone.

Mimo odformalizowania zasad merytorycznej obrony pozwanego oraz mimo pewnej wieloznaczności samego pojęcia, zarzuty pozwanego – peremptoryjne i dylatoryjne, merytoryczne i formalnoprawne – stanowią uznany sposób obrony, wymagający złożenia wobec sądu twierdzeń o zdarzeniach niweczących lub hamujących roszczenie i wykazania ich prawdziwości zgodnie z rozkładem ciężaru dowodów (por. uz. uchwały (7) SN z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07).

Uwzględnienie postawionego przez pozwanego zarzutu niweczącego lub hamującego skutkuje tylko między stronami i tylko w sprawie, w której zarzut został zgłoszony, nie ma natomiast żadnego oddziaływania zewnętrznego, a w szczególności wobec osób trzecich lub w zakresie powagi rzeczy osądzonej. Zarzut pozwanego nie jest osądzany w rozumieniu art. 366 k.p.c., a jego rozpoznanie stanowi wyłącznie przesłankę orzeczenia co do istoty sprawy, a więc rozstrzygnięcia o przedstawionym przez powoda pod osąd żądaniu z uwzględnieniem prawdy materialnej (np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1930 r., Rw. 380/29, RPEiS 1930, nr 3, s. 656, lub wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 190/03, nie publ.).

Typowym przykładem zarzutu niweczącego, podnoszonego w sprawach o ochronę własności (np. o wydanie rzeczy), jest zarzut pozwanego, że zasiedział prawo własności spornej nieruchomości, a więc nie przysługuje ono powodowi i nie może być podstawą roszczenia windykacyjnego lub negatoryjnego. Rozpoznanie tego zarzutu – i jego ewentualne uwzględnienie – polega na ustaleniu przez sąd, że doszło do zasiedzenia; ustalenie to następuje wyłącznie w uzasadnieniu orzeczenia – nie w sentencji – i wywołuje skutek wyłącznie między stronami sporu, doprowadzając do oddalenia powództwa.

Przedstawione zasady prowadzenia sporu sądowego, choć są właściwe postępowaniu procesowemu i zostały ukształtowane w jego ramach, dotyczą także postępowania nieprocesowego, a zwłaszcza spraw, w których występuje element sporu o prawo. Nie jest to w tym postępowaniu zjawisko wyjątkowe, gdyż występuje w wielu rodzajach spraw, w których uczestnik zaprzecza prawu wnioskodawcy, w tym także spraw o ustanowienie służebności, będących – co potwierdza praktyka sądowa – źródłem albo ujściem licznych konfliktów.

Uchwała SN z dnia 23 marca 2016 r., III CZP 101/15

Standard: 47515 (pełna treść orzeczenia)