Postępowanie o umieszczenie w rodzinie zastępczej

Postępowanie, w ramach którego badana jest potrzeba ustanowienia i forma sprawowania pieczy zastępczej, jest prowadzone przez sąd opiekuńczy (art. 570 i 570[1] k.p.c.). Zgodnie z art. 568 k.p.c. sądem opiekuńczym jest sąd rodzinny, jednak ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 203, poz. 1192) pozbawiła sądy rodzinne pozycji ustrojowej, w związku z czym stały się one wydziałami rodzinnymi i nieletnich w sądzie rejonowym (art. 21 tej ustawy). Pojęcie "sąd rodzinny" jest więc pojęciem organizacyjnym, natomiast pojęcie "sąd opiekuńczy" jest kategorią funkcjonalno-procesową.

W postanowieniu z dnia 16 stycznia 2014 r., IV CZ 135/13 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że postępowanie o umieszczenie w rodzinie zastępczej toczy się z udziałem kandydatów na rodziców zastępczych. O wskazanie tych kandydatów sąd opiekuńczy powinien się zwrócić do powiatowego centrum pomocy rodzinie na podstawie art. 570[1] § 3 k.p.c. i art. 71 u.w.r.p.z. Wycofanie przez kandydatów zgody na pełnienie funkcji rodziny zastępczej powoduje konieczność umorzenia postępowania w stosunku do kandydatów rezygnujących i poszukania innych. W omawianym postanowieniu Sąd Najwyższy jednoznacznie opowiedział się za koniecznością przeprowadzenia przez sąd opiekuńczy pełnego postępowania prowadzącego do powierzenia dziecka pieczy konkretnej rodziny zastępczej, uczestniczącej w postępowaniu, poddanej bezpośredniej ocenie sądu i przez ten sąd wyznaczonej. Pogląd ten należy zaakceptować, a jego prawidłowość wynika także z nałożenia w art. 579[2] k.p.c. na sąd rozważający potrzebę umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka obowiązku zasięgnięcia opinii właściwego ośrodka pomocy społecznej, opinii właściwego organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, informacji o dotychczasowym sprawowaniu funkcji przez rodzinę zastępczą lub prowadzącego rodzinny dom dziecka oraz informacji z rejestru danych prowadzonego przez starostę na podstawie przepisów o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej o kandydatach, mogących objąć dziecko pieczą. Informacje te byłyby zbędne, gdyby przedmiotem orzeczenia nie było imienne oznaczenie podmiotów przejmujących pieczę nad dzieckiem. Ustawodawca nie pozostawił sądowi możliwości wyboru, czy zachodzi potrzeba wystąpienia o informację o kandydatach na rodzinę zastępczą lub o osobach prowadzących rodzinny dom dziecka, lecz wprowadził obowiązek uzyskania odpowiednich opinii i danych.

Przedmiotem rozstrzygnięcia jest zapewnienie dziecku, które z różnych przyczyn nie może przebywać i rozwijać się we własnej rodzinie, warunków najlepiej i najpełniej zastępujących środowisko rodzinne. Ze względu na ściśle osobisty i bardzo bliski charakter stosunków, w których znajdzie się dziecko objęte rodzinnymi formami pieczy zastępczej, szczególne znaczenie ma prawidłowe rozpoznanie potrzeb i osobowości zarówno dziecka jak i kandydatów na pełniących pieczę i dobranie ich ze szczególną starannością. Takie możliwości daje postępowanie opiekuńcze z udziałem kandydatów na rodzinę zastępczą lub prowadzących rodzinny dom dziecka, w którym wysłuchuje się również dziecko, jeżeli spełnione są wymagania przewidziane w art. 576 § 2 k.p.c., a więc jeśli pozwala na to jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości, a jego rozsądne życzenia powinny być w miarę możliwości uwzględnione. Tylko w ten sposób mogą być należycie zrealizowane konstytucyjne obowiązki w zakresie ochrony praw rodziny i dziecka oraz przewidziany w art. 9 Konwencji o prawach dziecka nakaz, aby w postępowaniu mającym na celu podjęcie decyzji w sprawie oddzielenia dziecka umożliwiono wszystkim zainteresowanym stronom uczestnictwo i wyrażenie swoich opinii. Zagadnienie przedstawione przez Rzecznika Praw Dziecka skupiało się na problemach związanych z umieszczeniem dziecka w jednej z rodzinnych form pieczy zastępczej, jednak te same zasady odnieść należy odpowiednio do postępowań, w których sąd decyduje o umieszczeniu dziecka w pieczy instytucjonalnej, zwłaszcza o charakterze rodzinnym.

Uchwała SN z dnia 14 listopada 2014 r., III CZP 65/14

Standard: 47426 (pełna treść orzeczenia)