Interes pokrzywdzonego jako cel postępowania karnego (art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k.)

W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony ma status strony postępowania z samej tylko okoliczności pokrzywdzenia przestępstwem. Jego pozycja procesowa zmienia się jednakże wraz ze skierowaniem aktu oskarżenia do sądu, a zatem po przejściu postępowania przygotowawczego w postępowanie jurysdykcyjne. Wówczas bowiem możliwość wstąpienia w pozycję strony uzależniona jest od woli pokrzywdzonego, a przede wszystkim od podjęcia konkretnych działań zmierzających do uzyskania jednej z ról procesowych. W postępowaniu sądowym zasadą jest więc to, że pokrzywdzony nie jest z racji samego pokrzywdzenia stroną tego postępowania i aby stać się jego stroną musi wcielić się w jedną z przewidzianych dla niego ról procesowych, to jest: oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego lub oskarżyciela posiłkowego.

Kodeks postępowania karnego przewiduje również sytuacje, w których pokrzywdzony może działać w postępowaniu sądowym bez wchodzenia w rolę strony tego postępowania. Dotyczy to przede wszystkim udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu przed rozprawą w sprawie warunkowego umorzenia (art. 341 § 1 k.p.k.), skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 § 5 k.p.k.), umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania doń środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 k.p.k.) i możliwości zaskarżenia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 444 k.p.k.). W innych posiedzeniach przed rozprawą, wobec jednoznacznego brzmienia art. 339 § 5 k.p.k., pokrzywdzony może uczestniczyć dopiero po uzyskaniu statusu strony postępowania, to znaczy - po staniu się oskarżycielem lub powodem cywilnym.

Zgodnie z brzmieniem art. 339 § 5 k.p.k. obowiązującym od 1 lipca 2015 r., w posiedzeniu sądu w sprawie umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2-11 k.p.k. oraz umorzenia postępowania z powodu braku faktycznych podstaw oskarżenia, a zatem postępowań wskazanych w art. 339 § 3 pkt 1 i 2 k.p.k., może brać też udział pokrzywdzony. Zawiadamiając o tych posiedzeniach, sąd poucza go jednocześnie o możliwości zakończenia sprawy bez przeprowadzenia rozprawy i możliwości wcześniejszego złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 k.p.k.

Przystąpienie do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego działającego obok oskarżyciela publicznego wymaga złożenia oświadczenia przez pokrzywdzonego, że będzie działał w takim charakterze. Ustawodawca wskazał w art. 54 § 1 k.p.k., że pokrzywdzony może złożyć takie oświadczenia aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, tj. do odczytania aktu oskarżenia (art. 385 § 1 k.p.k.).

O prawie do złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 k.p.k. pokrzywdzony zostaje pouczany przy doręczeniu aktu oskarżenia, który do sądu skierował oskarżyciel publiczny. Ustawa nie wymaga szczególnej formy oświadczenia pokrzywdzonego. Może być ono złożone pisemnie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.p.k.). Nie jest wymagane podpisane go przez adwokata lub radcę prawnego. Oświadczenie pokrzywdzonego podlega jedynie kontroli formalnej sądu, czy zostało złożone przez uprawnioną osobę i w przewidzianym terminie (art. 56 § 2 k.p.k.).

Postanowienie TK z dnia 16 grudnia 2016 r., SK 21/16

Standard: 4096

Zgodnie z art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. postępowanie karne winno być ukształtowane w taki sposób, aby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, a więc podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej, ale także instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, choćby nie miała osobowości prawnej), którego dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (zob. art. 49 § 1 i 2 k.p.k.). Rozwinięciem tego ogólnego postulatu są wszelkie rozwiązania dotyczące uprawnień procesowych pokrzywdzonego w toku postępowania karnego, a w szczególności prawa przysługujące mu jako stronie procesowej.

Podstawowym instrumentem umożliwiającym ochronę interesów prawnych pokrzywdzonego w procesie karnym jest przyznanie mu możliwości działania w charakterze strony, gdyż tylko wtedy uzyskuje on realny wpływ na toczące się postępowanie, a co za tym idzie także perspektywę przyczynienia się do rozstrzygnięcia sprawy karnej.

W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony ma z samej tylko racji pokrzywdzenia status strony tego postępowania, niezależny od chęci działania w takim charakterze - art. 299 k.p.k. Przejściu postępowania przygotowawczego w jurysdykcyjne nie towarzyszy automatyczne przeniesienie statusu pokrzywdzonego jako strony postępowania. Odmiennie ukształtowana jest bowiem pozycja pokrzywdzonego w postępowaniu jurysdykcyjnym. Tu - co do zasady - możliwość wstąpienia w pozycję strony uzależniona jest od woli pokrzywdzonego, a przede wszystkim od podjęcia przez niego konkretnych działań zmierzających do uzyskania jednej z ról procesowych. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony uzyskuje status strony, jeśli występuje w następujących rolach procesowych: oskarżyciela prywatnego (art. 59-61 k.p.k.), powoda cywilnego (art. 62-70 k.p.k.), oskarżyciela posiłkowego (art. 53-58 k.p.k.), w tym samoistnego (subsydiarnego) oskarżyciela posiłkowego (art. 55 k.p.k.). Pokrzywdzony może także występować w kilku rolach procesowych, a w szczególności może połączyć rolę oskarżyciela posiłkowego lub prywatnego z rolą powoda cywilnego.

Prawo pokrzywdzonego do działania w charakterze strony w postępowaniu jurysdykcyjnym oznacza oczywiście prawo do korzystania z całego wachlarza uprawnień przewidzianych dla strony procesowej, tj.m.in. wnioskowania o wyłączenie sędziego (art. 42 § 1 k.p.k.), ustanowienia pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.), prawa do udziału w posiedzeniu sądu (art. 96 § 1 k.p.k.), wnioskowania o przywrócenie terminu (art. 126 § 1 k.p.k.), wnioskowania o sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia (art. 152 k.p.k.), prawa dostępu do akt i sporządzania z nich odpisów (art. 156 § 1 k.p.k.), wnioskowania o przeprowadzenie dowodu (art. 167 k.p.k.), prawa zadawania pytań osobie przesłuchiwanej (art. 171 § 2 k.p.k.), prawa do zabrania głosu podczas rozprawy w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 k.p.k.), wnoszenia środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (art. 425 § 1 k.p.k.).

W postępowaniu sądowym zasadą jest, że pokrzywdzony nie jest z racji samego pokrzywdzenia stroną tego postępowania i aby stać się jego stroną musi wcielić się w jedną z przewidzianych dla niego ról procesowych, a mianowicie: oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego, oskarżyciela posiłkowego. Kodeks postępowania karnego przewiduje jednak sytuacje, gdy pokrzywdzony może działać w postępowaniu jurysdykcyjnym bez wchodzenia w rolę strony tego postępowania. Dotyczy to przede wszystkim udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu przed rozprawą w kwestii warunkowego umorzenia (art. 341 § 1 k.p.k.), skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 § 5 k.p.k.), umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania doń środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 k.p.k.) oraz możliwości zaskarżenia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 444 k.p.k.). W innych posiedzeniach przed rozprawą, wobec jednoznacznego brzmienia art. 339 § 5 k.p.k., pokrzywdzony może uczestniczyć dopiero po uzyskaniu statusu strony postępowania, a więc po staniu się oskarżycielem lub powodem cywilnym.

Pokrzywdzony w postępowaniu sądowym, działając w jednej z przewidzianych dla niego ról procesowych i uzyskując tym samym status strony postępowania, może w pełni korzystać z przysługujących stronie uprawnień procesowych. W przeciwnym wypadku, gdy nie ma pozycji strony postępowania, pokrzywdzony może działać w procesie sądowym i dysponuje jedynie takimi uprawnieniami, jakie nadaje mu ustawa w odniesieniu do danej sytuacji procesowej.

Wyrok TK z dnia 30 września 2014 r., SK 22/13

Standard: 4097 (pełna treść orzeczenia)