Uprawnienia procesowe i oskarżycielskie oskarżyciela posiłkowego

Instytucja oskarżyciela posiłkowego służy przyznaniu pokrzywdzonemu określonych uprawnień oskarżycielskich w sprawach publicznoskargowych. Zgodnie z art. 53 k.p.k. w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.

Pokrzywdzony może zatem przystąpić do procesu jako:

1) oskarżyciel posiłkowy uboczny, działający obok oskarżyciela publicznego, który wniósł akt oskarżenia,

2) oskarżyciel posiłkowy, który w związku z odstąpieniem oskarżyciela publicznego od oskarżenia działa zamiast niego i pozostaje jedynym oskarżycielem - art. 14 k.p.k.,

3) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny, który działa zamiast oskarżyciela publicznego, wnosząc własny akt oskarżenia w warunkach określonych w art. 55 k.p.k. i wreszcie

4) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny, który przyłączył się do postępowania zainicjowanego wniesieniem aktu oskarżenia przez innego pokrzywdzonego - art. 55 § 3 k.p.k.

Każdy oskarżyciel posiłkowy jest samodzielną stroną procesową, działa niezależnie od innych, może też w pełni zaskarżać zapadłe orzeczenia sądów bez ograniczeń co do zakresu zaskarżenia".

Przepisów o oskarżycielu posiłkowym nie stosuje się w postępowaniu sądowym dotyczącym wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania środków zabezpieczających (art. 354 pkt 1 k.p.k.). Mimo wyłączenia oskarżenia posiłkowego, pokrzywdzony może jednak uczestniczyć zarówno w posiedzeniu sądu, jak i w rozprawie w tym przedmiocie (art. 354 pkt 2 k.p.k.).

Przystąpienie do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego wymaga złożenia w określonym terminie oświadczenia przez pokrzywdzonego, że będzie działał w takim charakterze. Zgodnie z art. 54 § 1 k.p.k. "Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego". Art. 54 § 1 k.p.c. dotyczy oskarżyciela posiłkowego działającego jako oskarżyciel uboczny, oskarżyciel posiłkowy subsydiarny wnosi bowiem własny akt oskarżenia albo przyłącza się do postępowania zainicjowanego przez innego pokrzywdzonego (art. 55 k.p.k.).

Pokrzywdzony staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym przez sam fakt złożenia oświadczenia, że będzie działał w takim charakterze w postępowaniu sądowym. Samo oświadczenie pokrzywdzonego w tym względzie konstytuuje go oskarżycielem posiłkowym. Ustawa nie wymaga szczególnej formy tego oświadczenia, w związku z tym może być ono złożone pisemnie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.p.k.).

Oświadczenie pokrzywdzonego podlega jedynie kontroli formalnej sądu, czy zostało złożone przez uprawnioną osobę i w przewidzianym terminie (art. 56 § 2 k.p.k.).

Pokrzywdzony może złożyć powyższe oświadczenie w terminie do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Przewód sądowy na rozprawie głównej rozpoczyna się od odczytania aktu oskarżenia - art. 385 § 1 k.p.k. W doktrynie uznaje się, że termin do złożenia stosownego oświadczenia przez pokrzywdzonego ma charakter stanowczy, a konsekwencją jego przekroczenia jest utrata uprawnień do wstąpienia do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Sąd orzeka wtedy, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdyż jego oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie (art. 56 § 2 k.p.k.).

Aby zapewnić pokrzywdzonemu realną możliwość podjęcia decyzji co do wstąpienia do procesu w roli oskarżyciela posiłkowego, na oskarżycielu publicznym ciążą obowiązki informacyjne. Zgodnie z art. 334 § 2 k.p.k. pokrzywdzony jest, po pierwsze, zawiadamiany przez oskarżyciela publicznego o przesłaniu do sądu aktu oskarżenia oraz, po drugie, pouczany m.in. o prawie złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Pokrzywdzony jest zawiadamiany o terminie rozprawy, nawet jeżeli nie złożył wcześniej stosownego oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a więc nie jest stroną postępowania. Pokrzywdzony tylko z racji pokrzywdzenia ma prawo wziąć udział w rozprawie, jeśli się stawi.

W myśl art. 384 § 2 k.p.k. pokrzywdzony ma jedynie prawo wziąć udział w rozprawie, jeżeli się stawi, i pozostać na sali, choćby miał składać zeznania jako świadek, a wtedy jest przesłuchiwany jako pierwszy.

W orzecznictwie SN nie ma wątpliwości, że skoro oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego można złożyć aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, to zawiadomienie pokrzywdzonego przez sąd o terminie rozprawy umożliwi wzięcie w niej udziału i tym samym stanowi gwarancję realizacji jego procesowych uprawnień. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 26 stycznia 2007 r., I KZP 33/06, przyjął jednoznacznie, że: "pokrzywdzony powinien być zawiadomiony o terminie rozprawy głównej także wtedy, gdy nie jest stroną w postępowaniu karnym. Na rozprawie będzie mógł on wstąpić w rolę strony albo uczestniczyć w niej nie będąc stroną. Interesów pokrzywdzonego nie zabezpiecza samo zawiadomienie go przez prokuratora o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu, wraz z pouczeniem o przysługujących mu uprawnieniach (...). Skorzystanie z tych uprawnień nie byłoby możliwe, gdyby sąd rozpoczął rozprawę bez powiadomienia pokrzywdzonego o jej terminie".

Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo są zatem zgodne, że art. 384 § 2 k.p.k. należy tak interpretować, aby wywieść, iż pokrzywdzony z samej tylko racji pokrzywdzenia ma prawo wziąć udział w rozprawie, a sąd jest zobowiązany do zawiadomienia go o terminie i miejscu takiej rozprawy.

Pokrzywdzony ma także wprost przyznane w art. 343 § 5 zdanie pierwsze k.p.k. prawo do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu przed rozprawą uwzględniającym wniosek prokuratora o skazaniu oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 k.p.k.), a co za tym idzie jest także zawiadamiany przez sąd o terminie takiego posiedzenia. Co więcej, art. 343 § 5 zdanie drugie k.p.k. przewiduje w tym przypadku termin szczególny do złożenia przez pokrzywdzonego oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a mianowicie stanowi, że "Pokrzywdzony może najpóźniej na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie, o którym mowa w art. 54 § 1 [k.p.k.]". Podobnie pokrzywdzony ma wprost przyznane w art. 341 § 1 k.p.k. prawo udziału w posiedzeniu przed rozprawą w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania, jest więc o nim zawiadamiany przez sąd. Może też na tym posiedzeniu złożyć oświadczenie o chęci działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Co więcej, jeśli nadal zachowa tylko status pokrzywdzonego ma także prawo zaskarżyć apelacją wyrok warunkowo umarzający postępowanie (zob. art. 444 k.p.k.).

Wyrok TK z dnia 30 września 2014 r., SK 22/13

Standard: 4095 (pełna treść orzeczenia)