Tajemnica zawodowa a czynności operacyjne

Między ochroną prywatności, prawa do obrony, wolności sumienia i wyznania czy też wolności prasy, których ochronę na płaszczyźnie postępowania karnego gwarantuje tajemnica zawodowa oraz chronią wspomniane zakazy dowodowe, z jednej strony, a efektywnym zwalczaniem zagrożeń, z drugiej, może zachodzić kolizja.

Pozyskiwanie informacji w drodze kontroli operacyjnej, a nawet sama dopuszczalność zarządzenia kontroli, stanowi wkroczenie w wymagający szczególnej ochrony stosunek zaufania i dyskrecji. Konsekwencje tego mogą być daleko idące, zarówno w wymiarze indywidualnym, wpływając na rzeczywiste korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw przez jednostki komunikujące się z osobami wykonującymi zawody zaufania publicznego i powierzające im w związku z tym w poufności informacje, jak i w wymiarze społecznym.

Kolizja obydwu wartości nie jest jednakże tego rodzaju, że pierwszeństwo ma zawsze zyskiwać ochrona wolności i praw jednostki, a pośrednio sama tajemnica zawodowa. Kilkukrotnie zwracał na to uwagę w swym orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny (por. wyroki TK z: 22 listopada 2004 r., SK 64/03; 2 lipca 2007 r., K 41/05; 13 grudnia 2011 r., K 33/08).

Skoro ochrona poufności pewnych informacji (chronionych na gruncie postępowania karnego za pośrednictwem tajemnicy zawodowych i zakazów dowodowych) służy nieskrępowanemu korzystaniu z wolności i praw konstytucyjnych, to każdorazowe wkroczenie ustawodawcy w tę sferę powinno być rozpatrywane w perspektywie zasady proporcjonalności oraz zgodności z pozostałymi standardami demokratycznego państwa prawnego. Wśród takich wartości jest między innymi ochrona bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego lub ochrona wolności i praw innych osób.

Mając to na uwadze, nie jest wykluczone umożliwienie służbom policyjnym i służbom ochrony państwa pozyskanie informacji o charakterze poufnym, przekazywanym podmiotom wykonującym zawody zaufania publicznego. Zważywszy na znaczenie nowych technologii w efektywnej walce z zagrożeniami.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, ogólne wyłączenie spod kontroli operacyjnej podmiotów zobowiązanych w ustawie do zachowania tajemnicy zawodowej, a nawet wyłączenie informacji uznawanych za stanowiące tajemnicę zawodową, jako bezwzględnie niedopuszczalnych do pozyskania w tym trybie, prowadziłoby do istotnych utrudnień w gromadzeniu materiału dowodowego niektórych rodzajów przestępstw, popełnianych np. z wykorzystaniem nowych technologii. Należy mieć ponadto na uwadze, że nie da się zazwyczaj abstrakcyjnie określić relacji między dobrem, którego ochronie mają służyć zakazy dowodowe (i tajemnica zawodowa), a dobrem wymiaru sprawiedliwości, bezpieczeństwem państwa i porządkiem publicznym w kategoriach "wyższe - niższe" czy "ważniejsze - mniej ważne" (zob. wyrok TK z 13 grudnia 2011 r., sygn. K 33/08). Takie wartościowanie można przeprowadzić ad casum, z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Może się to dokonać dopiero wówczas, gdy znana jest doniosłość zagrożenia, ze względu na które ma być uchylona tajemnica zawodowa, a także waga informacji stanowiących tajemnicę zawodową, które mają być ujawnione. Nie jest wykluczone, że interes, którym jest np. bezpieczeństwo znacznej liczby ludzi w konkretnej sprawie, może przeważyć nad ochroną stosunku poufności, a co za tym idzie uzasadniać utrwalanie poufnych informacji i ich następcze - nawet jedynie operacyjne - wykorzystanie przez organy państwa.

Nie wolno abstrahować od specyfiki kontroli operacyjnej, która polega nie tyle na utrwalaniu indywidualnych komunikatów przekazywanych między oznaczonymi imiennie osobami, ile na trwającym pewien czas monitoringu źródła informacji (np. podsłuch, kontrolowanie korespondencji pisemnej i elektronicznej) wobec podmiotu objętego stosowanym zarządzeniem sądowym. Dopiero po zakończeniu kontroli oraz analizie zgromadzonych danych jest możliwe zweryfikowanie, jakich treści dotyczą zebrane informacje, i rozstrzygnięcie, które z nich muszą bezwzględnie podlegać ochronie bez możliwości dalszego ich wykorzystania, a które muszą bezwzględnie zostać unicestwione.

Zdaniem Trybunału, punkt ciężkości przesuwa się więc na zapewnienie stosownych gwarancji proceduralnych, eliminujących nieuprawnione pozyskanie przez służby policyjne oraz służby ochrony państwa informacji, które - z uwagi na ich treść i okoliczności przekazania - powinny podlegać ochronie prawnej.

Modelowym rozwiązaniem tego konfliktu dóbr jest przewidziany w art. 180 § 2 k.p.k. mechanizm zwolnienia z tajemnicy zawodowej przez sąd, jeżeli jest to konieczne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, zaś dana okoliczność nie może zostać wykazana w inny sposób, niełamiący tajemnicy zawodowej. Ów mechanizm został pozytywnie oceniony przez Trybunał Konstytucyjny (zob. wyrok TK z 22 listopada 2004 r., SK 64/03).

W ocenie Trybunału, zbliżone w swej istocie rozwiązania legislacyjne powinny dotyczyć również ochrony tajemnicy zawodowej w trakcie czynności operacyjno-rozpoznawczych, w tym kontroli operacyjnej. Nie ma żadnych uzasadnionych podstaw, by na tym etapie postępowania stosować łagodniejsze standardy niż przewidziane w postępowaniu karnym. Przeciwnie, standardy te - z uwagi na niejawność kontroli oraz jej ponadprocesowy charakter - powinny być co najmniej zbieżne ze standardami w postępowaniu karnym.

Niezależnie od ustanowienia mechanizmu prewencyjnej sądowej kontroli i selekcji materiałów, co do których zachodzi prawdopodobieństwo, że stanowią tajemnicę zawodową, koniecznym elementem regulacji kontroli operacyjnej jest ponadto istnienie efektywnego mechanizmu umożliwiającego niezwłoczne, komisyjne i protokolarne niszczenie materiałów objętych tajemnicą zawodową, które nie zawierają informacji pozwalających na wszczęcie bądź prowadzenie postępowania karnego z uwagi na ich zbędność z punktu widzenia dalszego postępowania lub niedopuszczalność (brak prawnej możliwości ich wykorzystania w dalszych czynnościach procesowych).

Wyrok TK z dnia 30 lipca 2014 r., K 23/11

Standard: 4075 (pełna treść orzeczenia)