Zasada bezpośredniości w procesie karnym (art. 174 k.p.k. w zw. z art. 389; 391 - 393a k.p.k.)

Jeżeli zeznania świadka dotyczą okoliczności o istotnym znaczeniu dla rozstrzygnięcia sprawy, a przy tym są sprzeczne z wyjaśnieniami oskarżonego lub innymi dowodami, nieodzowne jest bezpośrednie przeprowadzenie dowodu z tych zeznań na rozprawie głównej (por. wyrok SN z 5 maja 1995 r., II KRN 178/94).

Wyrok TK z dnia 21 stycznia 2014 r., SK 5/12

Standard: 4061 (pełna treść orzeczenia)

Zasada bezpośredniości nie została wyrażona expressis verbis w kodeksie postępowania karnego, lecz jest wyprowadzana przez doktrynę i judykaturę z art. 174 k.p.k. oraz a contrario z przepisów ograniczających posługiwanie się przez sąd dowodami pochodnymi przy ustalaniu stanu faktycznego, w szczególności z art. 389; 391-393a k.p.k., w związku z czym jest nazywana inaczej jako "zasada dowodów oryginalnych".

Jest to dyrektywa nakazująca maksymalne zbliżenie sądu (składu orzekającego) do środka i źródła dowodowego. Zasada ta oznacza "ogólne zalecenie dla sądu, innych organów procesowych i stron procesowych, aby w toku rozprawy sądowej sąd korzystał z takiego materiału dowodowego, który jest najbliższy poznawanemu zdarzeniu faktycznemu, a który powinien być przeprowadzany wobec całego składu sędziowskiego, gdzie zarówno sąd, jak i strony procesowe mają możność zetknięcia się zarówno ze źródłem, jak i środkiem dowodowym" (zob. wyrok SN z 17 października 1980 r., V KRN 96/00.

Istotą postulatu bezpośredniości jest to, aby pomiędzy poznawanymi okolicznościami istotnymi dla rozstrzygnięcia sprawy a składem orzekającym zredukować do minimum ogniwa dowodowe, które mogą na skutek różnych zniekształceń wpłynąć negatywnie na ustalenie prawdy materialnej. 

Zasada bezpośredniości nie ma charakteru absolutnego, zatem dopuszczalne jest wprowadzanie wyjątków od niej. Uzasadnieniem dla ich wprowadzenia mogą być następujące przesłanki:

a) dowód pierwotny nie istnieje lub nie jest dostępny;

b) dowód ma ze swej istoty charakter pochodny;

c) zachodzi potrzeba weryfikacji dowodu pierwotnego przez wykorzystanie dowodu pochodnego;

d) wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesowej, e) istnieje potrzeba ochrony wartości innych niż trafność ustaleń w procesie karnym.

Aby wykorzystanie dowodów pochodnych było zgodne z prawem, muszą zostać spełnione przewidziane przez ustawę warunki dopuszczalności takiej czynności.

Chociaż przestrzeganie zasady bezpośredniości nie jest wartością absolutną i w pewnych przypadkach musi ustąpić innym wartościom, to jednak jej ograniczenie ze względu na szybkość i ekonomię procesową dopuszczalne może być tylko w sytuacji, w której nie dochodzi do sprzeczności z celem dochodzenia prawdy w procesie ani do ograniczenia uprawnień procesowych, zagwarantowanych uczestnikom postępowania.

Preferowanie szybkości postępowania za cenę ryzyka dokonania ustaleń nieprawidłowych może prowadzić do poważnych błędów w orzekaniu, skutkujących w razie zaskarżenia wyroku jego uchyleniem i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania, a więc przyczynić się może nie do skrócenia, lecz do wydłużenia postępowania.

Zasada bezpośredniości jest ważną gwarancją kontradyktoryjności postępowania oraz równości broni stron procesowych. Ścisły związek tych zasad polega m.in. na tym, że korzystanie przez sąd z pierwotnych źródeł dowodowych bezpośrednio na rozprawie daje stronom możliwość czynnego udziału w postępowaniu dowodowym, przez stawianie pytań osobom przesłuchiwanym w ich obecności, zgłaszanie zastrzeżeń i uwag co do przeprowadzonych dowodów, czy innych czynności. Umożliwienie każdej stronie procesu aktywności dowodowej i udziału w czynnościach dowodowych kształtuje sytuację, w której realna staje się możliwość dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych.

Dążenie do maksymalnej redukcji pośredników w źródłach dowodowych oraz do zwiększenia kontaktu sądu z pierwotnymi dowodami pozwala sędziom na zdobycie większego zakresu informacji. W ten sposób zostaje zmniejszone ryzyko zniekształcenia i zubożenia przekazu, które wiąże się ze zdobywaniem informacji za pomocą ogniw pośrednich. Niewątpliwie, sąd, przesłuchując bezpośrednio świadka lub oskarżonego, nie tylko zapoznaje się z tą relacją bez jakichkolwiek pośredników, lecz także może łatwiej ocenić wiarygodność tej relacji.

Bezpośrednie przeprowadzenie dowodu ma nie tylko duże znaczenie dla sądu, ale także dla stron postępowania, a wszelkie wyjątki od zasady bezpośredniości negatywnie rzutują na aktywność procesujących się podmiotów.

Wyrok TK z dnia 7 grudnia 2010 r., P 11/09

Standard: 4062 (pełna treść orzeczenia)