Potrącenia wierzytelności niezwiązanej z działalnością stationis fisci występującej w procesie

Dłużnik nie może przedstawić do potrącenia Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa, wzajemnych wierzytelności, które ma w stosunku do innych państwowych jednostek organizacyjnych.

Nie można zgodzić się z ogólnym stwierdzeniem Sądu Apelacyjnego, wyrażającym akceptację dla głoszonego przez niektórych przedstawicieli doktryny poglądu o dopuszczalności przedstawienia przez dłużnika Skarbu Państwa do potrącenia swojej wierzytelności niezależnie od tego, czy wierzytelność ta związana jest z działalnością tej samej stationis fisci, która dochodzi od dłużnika własnej należności. Pogląd ten odrzucany był już w judykaturze, pochodzącej z okresu gospodarki planowo-rozdzielczej.

W warunkach gospodarki rynkowej przeciwstawił się temu stanowisku Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 1994 r., II UZP 32/93 oraz w wyroku z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00, stwierdzając, że ze względu na wielość państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, iż przesłanka wzajemności z art. 498 § 1 k.c. jest spełniona wtedy, gdy obie wierzytelności, tj. wierzytelność wobec Skarbu Państwa i wierzytelność Skarbu Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną.

Zdaniem Sądu Najwyższego, rozpoznającego niniejszą sprawę, za trafnością stanowiska wyrażonego w tych orzeczeniach przemawia przede wszystkim wzgląd na podstawową funkcję potrącenia, którą jest realizacja w uproszczony sposób wzajemnego roszczenia w piśmiennictwie określana mianem funkcji egzekucyjnej. Specyfika Skarbu Państwa jako osoby prawnej polega m.in. na tym, że nie ma ona organu uprawnionego do jej reprezentowania, dlatego w art. 67 § 2 k.p.c. postanowiono, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe ta jednostka organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie lub organ jednostki nadrzędnej.

Skoro w procesie można dochodzić roszczenia tylko z udziałem właściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, to i potrącenie wzajemnej wierzytelności, jako forma realizacji roszczenia, może być dokonane tylko w stosunku do stationis fisci, z której działalnością wiąże się wzajemna wierzytelność. Warto dodać, że wątpliwości w tym względzie przeciął ustawodawca w ustawie z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 2055), w art. 17c ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) zastrzegł bowiem wyraźnie, że potrącenie z wierzytelności Skarbu Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa może być dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Wprawdzie regulacja ta nie ma mocy wstecznej, ale stanowi usankcjonowanie dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego, w związku z czym należy przyjąć, że odmienne stanowisko zaprezentowane w zaskarżonym wyroku jest nietrafne, co czyni usprawiedliwionym zarzut kasacji naruszenia art. 498 k.c.

Wyrok SN z dnia 23 października 2003 r., V CK 387/02

Standard: 46304 (pełna treść orzeczenia)