Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w formie stowarzyszenia

Art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, Nr 94, poz. 658 i Nr 121, poz. 843, z 2007 r. Nr 99, poz. 662 i Nr 181, poz. 1293, z 2009 r. Nr 157, poz. 1241 oraz z 2010 r. Nr 152, poz. 1016) w zakresie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej – w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Dla organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi polski ustawodawca wybrał formę stowarzyszenia i założył, że podmioty zajmujące się zbiorowym zarządem będą działać na podstawie przepisów prawa o stowarzyszeniach. Stowarzyszenia są jedną z postaci dobrowolnych zrzeszeń obywateli, w których mogą oni realizować przyznaną im konstytucyjnie wolność zrzeszania się, tworzenia organizacji i działania w nich (art. 12 i 58 Konstytucji).

Stowarzyszenie stanowi korporacyjną osobę prawną, której konstrukcja zakłada, że przez czas jej istnienia członkowie pozostają z nią w szczególnych stosunkach prawnych, którym współcześnie przypisuje się charakter cywilny. Członkostwo w stowarzyszeniu jest oparte na zasadzie dobrowolności ale pozostaje pod ochroną sądową. Prawo o stowarzyszeniach nie przewiduje jednak podstaw odrębnego powództwa członka stowarzyszenia o uchylenie lub stwierdzenie nieważności albo ustalenie nieistnienia uchwał organów stowarzyszenia innych niż dotyczące jego stosunku członkostwa, a upoważnienia członka do wystąpienia z takim żądaniem nie można konstruować z odwołaniem się do przepisów innych ustaw, w tym w szczególności art. 189 k.p.c. Ustawodawca założył, że działanie stowarzyszenia podlega nadzorowi władz państwowych i przewidział instrumenty, przy wykorzystaniu których ów nadzór jest wykonywany. Jednym z nich jest przewidziana w art. 29 ust. 1 pkt 2 prawa o stowarzyszeniach możliwość zakwestionowania uchwały organów stowarzyszenia przez organy nadzorujące lub prokuratora (szerzej w uz. uchwały (7) SN z dnia 20 października 2015 r., III CZP 27/15).

Powyższe oznacza, że z żądaniami uchylenia uchwał organów stowarzyszeń zajmujących się zbiorowym zarządem prawami autorskimi mogłyby wystąpić nadzorujące je organy państwowe lub prokurator, gdyby organy te powzięły wątpliwości co do zgodności z prawem takich uchwał.

Twórcy utworów chronionych prawem autorskim, na rzecz których organizacja zbiorowego zarządu wykonuje nałożone na nią ustawowo obowiązki nie muszą być jednak jej członkami, a gdyby połączyła ich z organizacją zbiorowego zarządu więź wynikająca z członkostwa w niej jako stowarzyszeniu, to i tak wynikające z niej prawa i obowiązki podlegałby odrębnemu rozpatrywaniu od praw i obowiązków będących konsekwencją wykonywania przez organizację zbiorowego zarządu prawami autorskimi. Oba te stosunki prawne – a zatem i właściwe im prawa i obowiązki – mają bowiem inne źródło powstania i inną treść.

W każdym przypadku ustanowienia obowiązku przymusowego pośredniczenia organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w wykonywaniu przez twórców ich praw wobec korzystających z utworów, organizacje te są nie tylko upoważnione, ale i ustawowo zobowiązane do wykonywania zarządu powierzonym im repertuarem. 

Organizacje zbiorowego zarządzania jako stowarzyszenia działające samorządnie w uchwałach ich organów statutowych muszą ustalać zasady repartycji kwot pobranych na podstawie art. 70 pr. aut. Ta kompetencja została im przyznana ustawowo, a jej wykonanie jest niezbędne dla osiągnięcia celów zbiorowego zarządu. 

Działalność zbiorowego zarządu prawami autorskimi musi opierać się na stabilnych kryteriach stosowanych jednakowo wobec wszystkich uprawnionych, gdyż stosowanie odmiennych zasad wobec każdego twórcy byłoby sprzeczne z istotą zbiorowego zarządu oraz że zarząd zbiorowy wymaga szeregu uproszczeń, jeżeli ma być sprawny, gdyż nierealne jest, żeby każdy współtwórca utworu audiowizualnego uzyskał taką część opłat odprowadzanych przez korzystających z utworów, jaka będzie odpowiadała ściśle rozmiarowi jego wkładu w powstanie utworu i zakresowi eksploatacji.

Uchwały organizacji zbiorowego zarządu nie mogą być – w braku ku temu podstaw – zaskarżone bezpośrednio przez współtwórców utworów chronionych przez poszczególne organizacje, niezależnie od tego, czy owi współtwórcy występowaliby w pozycji członków stowarzyszenia, jakim jest organizacja, czy tylko podmiotów zobowiązanych do dochodzenia za jej pośrednictwem uprawnień prawnoautorskich. Jeśli organizacja zbiorowego zarządu ustali sposób repartycji wynagrodzeń pomiędzy wszystkich potencjalnie uprawnionych do korzystania z jej pośrednictwa w zarządzie określonym repertuarem, to w innej sprawie niż dotycząca bezpośrednio oceny zgodności z prawem uchwały o zasadach repartycji także nie jest dopuszczalne kwestionowanie wysokości stawki za eksploatację poszczególnych kategorii utworów, czy wysokości stawki na rzecz poszczególnych grup uprawnionych twórców, ponieważ mogłoby doprowadzić do zachwiania zasady jednakowego traktowania uprawnionych.

Nie sposób jest jednak współtwórcom utworów audiowizualnych pominiętym przez organizację zbiorowego zarządu w przyjętych przez nią zasadach repartycji odmówić prawa do sądu w celu uzyskania ochrony przyznanego im ustawowo roszczenia, którego z woli prawodawcy nie mogą skierować bezpośrednio do korzystających z utworów. Zasady zbiorowego zarządu wymagają bowiem, żeby to organizacja go wykonująca ściągała wynagrodzenia od korzystających z utworów i następnie rozdzielała je pomiędzy uprawnionych twórców.

Prawo do sądu twórcy utworu audiowizualnego może się zrealizować przez wystąpienie z żądaniem zasądzenia od organizacji zbiorowego zarządu wynagrodzenia za korzystanie z utworu w sposób określony w art. 70 pr. aut. Skuteczność ochrony prawnej udzielanej takiemu roszczeniu nie może zależeć wyłącznie od tego, czy uchwała organu statutowego organizacji zbiorowego zarządu przewiduje wynagrodzenie dla twórcy pewnego typu utworu audiowizualnego, w warunkach gdy sama ustawa przyznaje roszczenie o wynagrodzenie temu, kto jest twórcą utworu audiowizualnego, bez kategoryzacji i odwołania się do jakichś dalszych, bardziej szczegółowych wymagań, jakim utwór ten powinien odpowiadać. W ramach działalności będącej sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości sąd związany jest tylko ustawą (art. 178 ust. 1 Konstytucji), a ewentualną kolizję między przepisem niższej rangi w hierarchii źródeł prawa a ustawą musi rozstrzygnąć na korzyść ustawy, na niej ostatecznie opierając rozstrzygnięcie, pomijając normę niższą pozostającą z nią w sprzeczności.

Uchwała SN z dnia 15 marca 2018 r., III CZP 105/17

Standard: 46161 (pełna treść orzeczenia)