Zadośćuczynienie z tytułu bezprawnego umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich (art. 445 § 2 k.c.)

Podstawę prawną zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich stanowią przepisy Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wydaniem niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia, interpretowane w zgodzie z Konstytucją i Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, mimo podobieństwa sytuacji osoby umieszczonej w schronisku dla nieletnich i osoby zatrzymanej lub tymczasowo aresztowanej, nie zawiera odpowiednika art. 552 § 4 k.p.k. Zamieszczenie w tej ustawie analogicznej regulacji do zawartej w art. 552 k.p.k. projektowano, ale projektu tego nie sfinalizowano.

Brak w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich również odesłania nakazującego odpowiednie stosowanie art. 552 k.p.k. w sprawach nieletnich.

Zgodnie z art. 20 u.p.s.n. w obecnym brzmieniu, w sprawach nieletnich stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego właściwe dla spraw opiekuńczych (przed 2 stycznia 2014 r. w przepisie tym była mowa o odpowiednim stosowaniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego trybu nieprocesowego), a tylko w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję, powoływania i działania obrońcy, przeprowadzania czynności dowodowych z udziałem osób małoletnich innych niż nieletni oraz do rzeczy zatrzymanych w toku postępowania stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego.

Dla zapewnienia nieletniemu niesłusznie umieszczonemu w schronisku dla nieletnich takiej ochrony, jaką w zakresie kompensaty krzywdy zapewnia osobie niesłusznie tymczasowo aresztowanej art. 552 § 4 k.p.k. – według wykładni zdeterminowanej konstytucyjnymi i prawnomiędzynarodowymi gwarancjami wolności osobistej człowieka – zastosowanie tego przepisu, w drodze analogii, jako podstawy przyznania nieletniemu zadośćuczynienia, nie jest jednak konieczne. Właściwą i wystarczającą podstawą do udzielenia takiej ochrony nieletniemu niesłusznie umieszczonemu w schronisku dla nieletnich w zakresie kompensaty krzywdy są przepisy Kodeksu cywilnego, interpretowane w zgodzie z gwarancjami konstytucyjnymi i prawnomiędzynarodowymi leżącymi u podstaw przyjmowanej wykładni art. 552 § 4 k.p.k.

Kodeks cywilny normuje odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej w art. 417 - 417[2]. Jest to regulacja o charakterze ogólnym, podstawowym, i ma ona – jak wyraźnie wskazuje art. 421 k.c. – zastosowanie zawsze, gdy odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej nie jest uregulowana w przepisach szczególnych, takich jak np. art. 552 k.p.k.

Według art. 4241b k.p.c., w wypadku prawomocnych orzeczeń, od których skarga na niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia nie przysługuje, odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem można domagać się bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem w postępowaniu ze skargi, chyba że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych.

Postanowienie o umieszczeniu nieletniego w schronisku dla nieletnich, którego wydanie dopuszcza w określonych sytuacjach art. 27 u.p.s.n., nie jest niewątpliwie ani orzeczeniem co do istoty sprawy, ani orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie. Nie jest więc w odniesieniu do niego dopuszczalna ani skarga kasacyjna (art. 5191 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 20 § 1 u.p.s.n.), ani skarga na niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 5192 k.p.c. w związku z art. 20 § 1 u.p.s.n.). Przewidziana w art. 4241b k.p.c. przesłanka dochodzenia odszkodowania w postępowaniu cywilnym bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem jest zatem niewątpliwie spełniona w stosunku do postanowienia o umieszczeniu nieletniego w schronisku dla nieletnich.

Nie powinno też stanowić przeszkody w dochodzeniu we wskazany w art. 424[1b] k.p.c. sposób odszkodowania za niesłuszne, czyli w istocie niezgodne z prawem umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich, niezaskarżenie przez nieletniego postanowienia o zastosowaniu tego środka zażaleniem. Choć postanowienie to jest zaskarżalne zażaleniem (art. 29 u.p.s.n. w związku z art. 357 § 2 i art. 394 § 2 k.p.c.), a art. 424[1b] k.p.c. uzależnia możliwość domagania się odszkodowania bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem od skorzystania przez stronę z przysługujących jej środków prawnych w stosunku do orzeczenia, to ten ostatni wymóg należy uznać za nieaktualny w odniesieniu do dochodzenia odszkodowania w postaci zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich na podstawie postanowienia wydanego z powołaniem się na art. 27 u.p.s.n.

Według poglądu utrwalonego w orzecznictwie na gruncie art. 417[1] § 2 k.c., art. 424[1] i art. 424[1b] oraz art. 519[2] k.p.c., bezprawie judykacyjne nie obejmuje każdej niezgodności orzeczenia z prawem, lecz tylko taką niezgodność, która ma postać kwalifikowaną: jest oczywista i rażąca. Przy ocenie, czy umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich było niesłuszne, czyli czy nastąpiło na podstawie orzeczenia niezgodnego z prawem, należy jednak odejść od tego dominującego poglądu i w drodze wyjątku uznać ziszczenie się rozpatrywanej przesłanki – podobnie, i z tych samych przyczyn, jak na gruncie art. 552 § 4 k.p.k. w odniesieniu do tymczasowego aresztowania – we wszystkich tych przypadkach, w których nie było podstaw prawnych do umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich nie tylko w chwili zastosowania tego środka, ale i z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie nieletniego. Istotne znaczenie dla tej oceny ma treść orzeczenia o uchyleniu postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich oraz ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie nieletniego.

W razie ziszczenia się przesłanek odpowiedzialności określonych w art. 417[1] § 2 k.c. podstawę do przyznania zadośćuczynienia za krzywdę wynikłą z bezprawnego pozbawienia nieletniego wolności osobistej może stanowić w związku z art. 417[1] § 2 k.c. przepis art. 445 § 2 k.c.

Uchwała SN z dnia 11 stycznia 2018 r., III CZP 92/17

Standard: 46081 (pełna treść orzeczenia)

Pozbawienie wolności jest samoistną podstawą przyznania zadośćuczynienia, które ma stanowić formę rekompensaty za negatywne przeżycia psychiczne wiążące się z samym faktem bezpodstawnego pozbawienia wolności, opisywane jako głęboki dyskomfort psychiczny, poczucie utraty autonomii, uczucia bezradności, osamotnienia, niepokoju o sprawy osobiste. Ta krzywda, niepowiązana z doznaniem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, i od nich niezależna, podlega naprawieniu na podstawie art. 445 § 2 k.c.

Jeżeli ujemne przeżycia związane z faktem pozbawienia wolności wpłynęły na pogorszenie stanu zdrowia fizycznego lub psychicznego, poszkodowanemu przysługiwałoby roszczenie przewidziane w art. 445 § 1 k.c.

Wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., IV CSK 792/14

Standard: 64431 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy