Sąd jako jednostka organizacyjna Skarbu Państwa (art. 44[2] k.p.c.)

Zasada bezstronności sadu jest dominująca nad zasada właściwości sądu. Unormowanie zawarte w art. 44[2] k.p.c. ma stąd charakter bezwzględny.

Przepis art. 44[2] k.p.c. został wprowadzony do porządku prawnego na podstawie art. 1 pkt 14 ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469). W uzasadnieniu tego projektu podniesiono: „Konkretyzacją zasady, że sąd nie powinien rozpoznawać sprawy, której charakter a limine stawia w wątpliwym świetle jego bezstronność, są dwie inne regulacje. Pierwsza, polegająca na obligatoryjnym rozpoznaniu sprawy przez inny sąd w przypadku wyłączenia sędziego (proj. art. 48[1]). Druga polega na analogicznym <> ‎w sytuacji, gdy sąd ogólnie właściwy miałby rozpoznać sprawę, w której stroną jest on sam albo sąd nad nim przełożony. Jest to legalizacja i usprawnienie dotychczasowej praktyki, w której ten sam efekt był osiągany w drodze zebrania oświadczeń o wyłączeniu od wszystkich sędziów danego sądu. Odpowiednią regulację zawiera proj. art. 45[2].”

W postępowaniu cywilnym analizowana regulacja ściśle łączy się więc z prawem (standardem) sądu bezstronnego, co implikuje zmianę właściwości sądu. Trzeba uznać, że zdaniem projektodawcy celem wprowadzenia owej regulacji była dążność do uniknięcia rozpoznania sprawy przez sąd – właściwy na zasadach ogólnych – wobec którego istniałyby wątpliwości względem jego bezstronności. Wzbudzenie wątpliwości w tym wymiarze miałoby nastąpić wówczas, gdyby sąd rozpoznający sprawę jednocześnie pełnił w tej samej sprawie funkcję stationis fisci Skarbu Państwa, będącego stroną. Analogicznie projektodawca ocenił sytuację sądu przełożonego, tj. sądu judykacyjnie nadrzędnego. Dlatego zdecydował się na takie ukształtowanie przepisów, aby w omawianych sytuacjach unikać potencjalnego konfliktu interesów. To gwarantować ma rozpoznawanie sprawy przez ten sąd, którego działania orzecznicze nie wiązałyby się z zagrożeniem zasady bezstronności.

Artykuł 44[2] k.p.c. niewątpliwie stanowi emanację określonej w art. 45 Konstytucji RP zasady bezstronności sądu. Stanowi przejaw wzmocnienia zasady bezstronności sądu, przesuwając niejako na dalszy plan jego właściwość. To postrzeganie omawianego zagadnienia wyraźnie wpisuje się w potrzebę dążności do takiego ukształtowania zewnętrznego obrazu wymiaru sprawiedliwości, który tworzy w społeczeństwie przekonanie, że sąd jest bezstronny. Ów stan rzeczy niekiedy jest możliwy do osiągnięcia tylko kosztem określonych odstępstw od ogólnych zasad związanych z właściwością sądów. Oznacza to, że zasada bezstronności sadu jest dominująca nad zasada właściwości sądu. Pozostawienie sprawy do rozpoznania bez zastosowania art. 44[2] k.p.c. wówczas, gdy reprezentantem Skarbu Państwa jest prezes tego samego sądu, przed którym toczy się postępowanie o odszkodowanie, może faktycznie powodować uzasadnioną obawę co do bezstronności sądu w aspekcie zewnętrznym.

Unormowanie zawarte w art. 44[2] k.p.c. ma stąd charakter bezwzględny, co oznacza, że w wypadku wystąpienia przesłanek w nim określonych sąd jest obowiązany do określonego w nim działania. Wskazuje na to bezpośrednio treść przepisu, w którym użyto słów „przedstawia” i „przekazuje”. Przepis nie pozostawia na tym polu sądowi właściwemu żadnej swobody co do realizacji jego dyspozycji. W wypadku spełnienia kryteriów określonych w art. 44[2] k.p.c. właściwe organy procesowe są zobowiązane do działania w nim przewidzianego 

Uchwała SN z dnia 17 stycznia 2024 r., I KZP 4/23

Standard: 76641 (pełna treść orzeczenia)

Ustawodawca uznał, iż‎ takimi dobrami, jak dobro wymiaru sprawiedliwości, a w szczególności wzgląd na społeczne postrzeganie sądu jako organu bezstronnego, koliduje rozpoznawanie sporów prywatnoprawnych i spraw przedstawionych pod osąd w postępowaniu nieprocesowym przez sąd, który pełni jednocześnie w sprawie funkcję stationis fisci Skarbu Państwa będącego stroną (uczestnikiem), a więc jest jednostką, z którą wiąże się dochodzone roszczenie (żądanie). To samo dotyczy sądu przełożonego, będącego sądem judykacyjnie nadrzędnym. Zdaniem ustawodawcy taka kolizja – podważająca bezstronność sędziów – musi być w każdym wypadku bezwzględnie usunięta, komentowany przepis ma zatem charakter imperatywny, nieprzewidujący jakichkolwiek wyjątków lub przesłanek ocennych i nakazujący sądowi działanie‎ex officio.

Zarówno przedstawienie akt sądowi przełożonemu, jak i przekazanie sprawy innemu sądowi równorzędnemu ‎z sądem przedstawiającym przez sąd przełożony, nie są aktami jurysdykcyjnymi, lecz aktami o charakterze ustrojowym, organizacyjno-administracyjnym, pozbawionymi swobody i uznaniowości. W rezultacie, podjęcie takich decyzji ‎z pewnością nie jest rozpoznaniem sprawy rozumianym jako postępowanie zmierzające do rozstrzygnięcia o przedmiocie postępowania. Wobec powyższego, brak było podstaw do składania wniosków o wyłączenie (zawiadomień ‎o podstawach wyłączenia) także przez Tych sędziów, którym przydzielono do rozpoznania niniejszą sprawę.

Postanowienie SN z dnia 24 kwietnia 2023 r., III CO 162/23

Standard: 71593 (pełna treść orzeczenia)