Upadek zabezpieczenia w postaci hipoteki przymusowej (art. 754[1] § 1 k.p.c.)

Termin upadku zabezpieczenia hipotecznego na nieruchomości dłużnika (art. 754[1] § 1 k.p.c.) nie biegnie, gdy na podstawie art. 312 ust. 4 Prawa restrukturyzacyjnego niedopuszczalne jest skierowanie egzekucji do majątku dłużnika.

Uchwała SN z dnia 23 października 2024 r., III CZP 25/24

Standard: 83557 (pełna treść orzeczenia)

Zabezpieczenie w postaci hipoteki przymusowej upada nie tylko wtedy, gdy wierzyciel nie złożył wniosku o dokonanie czynności egzekucyjnych w terminie dwóch miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego zabezpieczone roszczenie, co wynika wprost z art. 754[1] § 1 k.p.c., lecz także wtedy, gdy wniosek ten został złożony w terminie, ale wszczęte postępowanie egzekucyjne uległo umorzeniu na podstawie art. 985 § 1 k.p.c., przy czym do upadku zabezpieczenia dochodzi wtedy z chwilą umorzenia postępowania egzekucyjnego, chyba że sąd postanowi inaczej.

W  przypadku zabezpieczenia polegającego na obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową, jego istota, inaczej niż zajęcia, sprowadza się nie tylko do umożliwienia uprawnionemu zaspokojenia bez względu na ewentualne zbycie obciążonej nieruchomości (art. 65 ust. 1 u.k.w.h.), lecz także zapewnienia uprzywilejowanej pozycji w podziale sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c.) (por. uchwała SN z dnia 18 października 2013 r., III CZP 64/13 i postanowienie SN z dnia 20 maja 2017 r., IV CSK 390/16).

Jeżeli postanowienie o zabezpieczeniu przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową zostało wykonane przez wpis w księdze wieczystej, założenia te dezaktualizują się dopiero z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości, które pociąga za sobą wygaśnięcie hipotek obciążających nieruchomość i powstanie w to miejsce prawa do zaspokojenia się z ceny nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1000 § 1 k.p.c.). Do tego momentu ochrona prawna wynikająca z udzielonego zabezpieczenia nakłada się - na zasadzie wyjątku od reguły - na toczące się postępowanie egzekucyjne.

Wpis hipoteki przymusowej na podstawie postanowienia o zabezpieczeniu nie jest czynnością egzekucyjną, która podlegałaby uchyleniu na podstawie art. 826 k.p.c. w związku z umorzeniem postępowania egzekucyjnego. To zatem, że umorzenie postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 985 § 1 k.p.c. skutkuje uchyleniem dokonanych czynności egzekucyjnych nie oznacza per se, że pociąga ono za sobą upadek zabezpieczenia w postaci hipoteki przymusowej, jeżeli uprzednio doszło do przedłużenia jego skuteczności w związku z terminowym złożeniem wniosku o wszczęcie egzekucji. Specyfika przyczyny umorzenia uregulowanej w art. 985 § 1 k.p.c. sprzeciwia się także odpowiedniemu odnoszeniu do tej sytuacji przyjętego w judykaturze stanowiska co do konsekwencji umorzenia postępowania egzekucyjnego w następstwie wniosku lub bezczynności wierzyciela, zgodnie z którym wniosek o wszczęcie egzekucji nie wywołuje wtedy skutków, jakie ustawa wiąże z jego wniesieniem (por. uchwała SN z dnia 19 lutego 2015 r., III CZP 103/14, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2003 r., II CK 113/02, z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 439/10, i z dnia 20 maja 2015 r., I CNP 28/14).

Pogląd, że umorzenie postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 985 § 1 k.p.c. nie wpływa na byt hipoteki przymusowej powstałej na podstawie postanowienia o zabezpieczeniu, a udzielone zabezpieczenie utrzymuje się do chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości w ewentualnym przyszłym postępowaniu egzekucyjnym, jeżeli wierzyciel zechce je zainicjować, koliduje z zasadą tymczasowości ochrony prawnej udzielanej w postępowaniu zabezpieczającym, uniemożliwiając w istocie oznaczenie końcowego momentu, w którym ochrona ta traciłaby skuteczność. Stanowisko to godziłoby w pewność obrotu i podważałoby cel zmian legislacyjnych, które doprowadziły do nadania obecnego kształtu art. 754[1] § 1 k.p.c. Przyjęte w tym  przepisie rozwiązanie uwypukla tymczasowość i akcesoryjność ochrony wynikającej z zabezpieczenia; ma ono z jednej strony zapewnić uprawnionemu efektywne zabezpieczenie roszczenia, z drugiej zaś przeciwdziałać trwaniu zabezpieczenia ponad konieczną potrzebę, mobilizując wierzyciela do sprawnego  podjęcia czynności niezbędnych do wyegzekwowania świadczenia pod  rygorem upadku zabezpieczenia (por. uchwała SN z dnia 18 października 2013 r., III CZP 64/13 i postanowienie SN z dnia 30 maja 2017 r., IV CSK 390/16).

Sytuacja, w której w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 985 § 1 k.p.c. skutki udzielonego zabezpieczenia utrzymywałyby się w nieokreślonym czasie, bez względu na to, czy i kiedy wierzyciel zdecyduje się zainicjować kolejne postępowanie egzekucyjne obejmujące egzekucję z obciążonej nieruchomości, stałaby z tym założeniem w niedającej się usunąć sprzeczności.

Przepis art. 754[1] k.p.c. pozostawia sądowi możliwość określenia terminu upadku zabezpieczenia w inny sposób aniżeli wynikający z tego przepisu. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby postanowienie w tym przedmiocie zostało wydane w toku postępowania egzekucyjnego, na wniosek wierzyciela motywowany uzasadnioną obawą o upadek zabezpieczenia w związku z ryzykiem umorzenia postępowania na podstawie art. 985 § 1 k.p.c.

Wierzyciel zabezpieczony hipoteką przymusową nie traci uprawnienia do złożenia wniosku o określenie czasu trwania zabezpieczenia przez sąd, jeżeli nie złożył wniosku o zmianę podstawy wpisu hipoteki na podstawie art. 111[2] ust. 1 u.k.w.h. w określonym w tym przepisie terminie.

Uchwała SN z dnia 26 listopada 2021 r., III CZP 86/20

Standard: 59453 (pełna treść orzeczenia)