Zatarcie skazania - istota, skutki

W doktrynie prawa karnego i konstytucyjnego „nie wypowiadano wszakże poglądu, aby zatarcie skazania dawało podstawę do twierdzenia, iż skazanie to nie wywołało w porządku prawnym żadnych skutków prawnych, a więc, ujmując rzecz z innej strony, by zatarcie skazania oznaczało anulowanie treści wyroku, tj. wyeliminowanie z mocą wsteczną (ex tunc) z porządku prawnego, jako w ogóle niewydanego i nieistniejącego, prawomocnego skazania oraz jego skutków, a więc np. by oznaczało przywrócenie urzędu, orderu lub odznaczeń (por. Blanka Stefańska: Skutki zatarcia skazania, Prok. i Pr. 2007, z. 10, s. 55 – 57 i cyt. tam piśmiennictwo). Na niemożność przypisywania zatarciu skazania takich właśnie konsekwencji zwrócił uwagę Stanisław Śliwiński, podkreślając, że przywilej ten działa na przyszłość i pozwala traktować skazanego tak, jak gdyby nigdy nie był karany, ale nie należy wysnuwać wniosku, iż skazanie jest niebyłe z mocą wsteczną (podkreślenia SN – obecnie) (S. Śliwiński: Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946, s. 561).

Także w doktrynie i piśmiennictwie wskazuje się, że prawomocne skazanie powoduje pojawienie się określonych skutków skazania (utrata lub ograniczenie pewnych praw), a zatarcie skazania skutki te jedynie likwiduje (zaciera), co oznacza, że są one od tej chwili unicestwione, tj. przestają działać wobec skazanego, a więc jest on zwolniony od ich ponoszenia (Jan Waszczyński: Prawne skutki skazania, PiP 1969, z. 11, s. 809 – 810; Jerzy Bafia, Kryspin Mioduski, Mieczysław Siewierski: Kodeks karny. Komentarz, t. 1, 1987, s. 348; B. Stefańska, op. cit., s. 54).

Konstrukcja językowa przepisu art. 106 k.k. wyraźnie daje podstawy do takiego wnioskowania. Skazanie jest bowiem uważane za niebyłe, a więc „takie które się nie zdarzyło, nie istniało” (Władysław Doroszewski red.: Słownik języka polskiego, t. V, Warszawa 1963, s. 20; Mieczysław Szymczak red.: Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1979, s. 323; Elżbieta Sobol red.: Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 492), ale dopiero z chwilą jego zatarcia. Zatem dopiero od tego momentu (ściślej, z określonym dniem) funkcjonuje prawna fikcja, że skazanie to nie istniało, i od tego momentu nie może wywoływać dla tej osoby żadnych negatywnych skutków prawnych; a contrario, wcześniej skazanie to istniało i wywoływało wobec skazanego określone, wynikające z treści wyroku, skutki prawne, np. konieczność odbycia kary pozbawienia wolności, uiszczenie grzywny, czy też poddanie się rygorom środków karnych.

Z treści przepisu 106 k.k. nie sposób wyinterpretować normy prawnej, która pozwalałaby na stwierdzenie, że przywrócenie stanu niekaralności jest efektem „uchylenia” skazania i wywołanych nim skutków, a więc przywrócenia – w odniesieniu do skazanego – stanu sprzed skazania. Do takiego stanu prowadziłoby niewątpliwie uchylenie takiego skazania w trybie kasacji (art. 529 k.p.k.) lub wznowienia postępowania (art. 545 § 1 k.p.k. w zw. z art. 529 k.p.k.) i umorzenie postępowania lub uniewinnienie skazanego, przy braku podstaw do stosowania środków zabezpieczających (art. 99 k.k.). Wówczas nastąpiłoby anulowanie konsekwencji wynikających ze skazania, a więc uchylenie ex tunc orzeczonej kary i środków karnych oraz przywrócenie stanu prawnego sprzed skazania”.

Wyrok SN z dnia 22 lutego 2024 r., V KK 476/23

Standard: 75690 (pełna treść orzeczenia)

Zatarcie skazania nie oznacza wyeliminowania tego faktu jako pewnej historycznej zaszłości, a w rezultacie nie może stanowić przeszkody dla oceny istnienia negatywnej przesłanki procesu, określonej w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.

Zatarcia skazania nie może stanowić przeszkody do ustalenia istnienia pewnych faktów procesowych, doniosłych dla kwestii aktualnie rozważanej odpowiedzialności karnej.

Wyrok SN z dnia 16 czerwca 2021 r., I KK 39/19

Standard: 66152 (pełna treść orzeczenia)

Skutkiem zatarcia skazania jest fakt, że za niebyłe uważa się nie tylko skazanie, lecz również samo popełnienie przestępstwa. Oznacza to wprowadzenie fikcji prawnej, że do popełnienia przestępstwa w ogóle nie doszło. W aspekcie pozytywnym od chwili zatarcia skazania prawdziwe – z punktu widzenia porządku prawnego – jest zatem stwierdzenie, że danego przestępstwa nie popełniono.

Wyrok SN z dnia 29 sierpnia 2013 r., IV KK 168/13

Standard: 40178 (pełna treść orzeczenia)

Zatarcie skazania jest zatem pewną fikcją prawną i oznacza, że skazanemu ponownie przysługuje status osoby niekaranej, bowiem przyjmuje się, że skazanie jako zdarzenie historyczne nie miało w ogóle miejsca. Trafny jest jednak pogląd, że nie oznacza to, iż zatarcie skazania stwarza niewzruszalne prawne domniemanie niewinności w stosunku do danego czynu. Nie chodzi tu bowiem o domniemanie, lecz o fikcję prawną. Trudno mówić o domniemaniu, skoro zostało ono już wcześniej obalone prawomocnym wyrokiem (por. wyrok SN z dnia 18 czerwca 2009 r., IV KK 164/09).

Zatarcie skazania nie oznacza więc anulowania treści wyroku, tj. wyeliminowania go z mocą wsteczną z porządku prawnego jako w ogóle niewydanego i nie niweluje też całkowicie wszystkich skutków skazania, bowiem skazany nie odzyskuje wszystkich utraconych np. praw, orderów czy odznaczeń.

Skazanie jest uważane za niebyłe, ale dopiero z chwilą jego zatarcia i od tego momentu dopiero funkcjonuje fikcja prawna i od tej też chwili nie może wywoływać żadnych negatywnych skut-ków prawnych dla skazanego. Podkreślić jednak należy, że wcześniej skazanie to istniało i wywoływało określone skutki wynikające z treści wyroku (por. postanowienie SN z dnia 28 października 2009 r., I KZP 24/09).

Postanowienie SN z dnia 4 stycznia 2011 r., SDI 32/10

Standard: 42198 (pełna treść orzeczenia)

Fakt zatarcia z mocy prawa skazania przez sąd karny za czyn będący przestępstwem o znamionach tożsamych z przewinieniem dyscyplinarnym nie tworzy innej okoliczności wyłączającej ściganie w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. Odpowiedzialność dyscyplinarna za czyn stanowiący naruszenie godności sprawowanego urzędu prokuratorskiego oraz będący jednocześnie przestępstwem, następuje równolegle do odpowiedzialności karnej i zrealizowanie tej ostatniej wcale nie zamyka drogi do procesu dyscyplinarnego.

Postanowienie SN z dnia 4 stycznia 2011 r., SDI 29/10

Standard: 42232 (pełna treść orzeczenia)

Skutkiem zatarcia skazania (…) za niebyłe uważa się nie tylko skazanie, lecz również samo popełnienie przestępstwa. Oznacza to wprowadzenie fikcji prawnej, że do popełnienia przestępstwa w ogóle nie doszło. W aspekcie pozytywnym od chwili zatarcia skazania prawdziwe – z punktu widzenia porządku prawnego – jest zatem stwierdzenie, że danego przestępstwa nie popełniono. Powyższe implikuje oczywistą konstatację, że nie można objąć karą łączną, także w ramach wyroku łącznego, czegoś czego nie było (przestępstwa) i w tym czasie, a więc wydawania wyroku łącznego, nie ma (skazania za to przestępstwo).

Wyrok SN z dnia 10 listopada 2010 r., IV KK 326/10

Standard: 13919 (pełna treść orzeczenia)

Instytucja zatarcia skazania, określona w treści art. 106 k.k. Instytucja ta eksponuje pierwiastek humanitarny, albowiem to właśnie względy humanitarne nakazują, by nie wypominać skazanemu w nieskończoność popełnienia przestępstwa i by piętno skazania i ukarania nie obciążało go przez całe życie. Ma ona na celu ułatwienie integracji społecznej skazanego, a wyrazem funkcji tej instytucji jest traktowanie skazania za niebyłe i usunięcie wpisu z rejestru skazanych.

W doktrynie prawa karnego podkreśla się, że zatarcie skazania wprowadza swoistą fikcję niekaralności, co oznacza, iż dana osoba jest uważana w świetle prawa za osobę niekaraną, a usunięcie konsekwencji prawnych skazania ma ułatwić skazanemu powrót do normalnego życia.

Wskazuje się również, że z chwilą zatarcia skazania – z prawnego punktu widzenia – skazanie, jako zdarzenie, nie miało w ogóle miejsca, a zatem, iż nie doszło również do popełnienia przestępstwa (por. wyrok SN z dnia 18 czerwca 2009 r., IV KK 164/09).

Nie wypowiadano wszakże poglądu, aby zatarcie skazania dawało podstawę do twierdzenia, iż skazanie to nie wywołało w porządku prawnym żadnych skutków prawnych, a więc, ujmując rzecz z innej strony, by zatarcie skazania oznaczało anulowanie treści wyroku, tj. wyeliminowanie z mocą wsteczną (ex tunc) z porządku prawnego, jako w ogóle niewydanego i nieistniejącego, prawomocnego skazania oraz jego skutków, a więc np. by oznaczało przywrócenie urzędu, orderu lub odznaczeń. Przywilej ten działa na przyszłość i pozwala traktować skazanego tak, jak gdyby nigdy nie był karany, ale nie należy wysnuwać wniosku, iż skazanie jest niebyłe z mocą wsteczną.

Także w doktrynie i piśmiennictwie wskazuje się, że prawomocne skazanie powoduje pojawienie się określonych skutków skazania (utrata lub ograniczenie pewnych praw), a zatarcie skazania skutki te jedynie likwiduje (zaciera), co oznacza, że są one od tej chwili unicestwione, tj. przestają działać wobec skazanego, a więc jest on zwolniony od ich ponoszenia.

Konstrukcja językowa przepisu art. 106 k.k. wyraźnie daje podstawy do takiego wnioskowania. Skazanie jest bowiem uważane za niebyłe, a więc „takie które się nie zdarzyło, nie istniało”, ale dopiero z chwilą jego zatarcia. Zatem dopiero od tego momentu (ściślej, z określonym dniem) funkcjonuje prawna fikcja, że skazanie to nie istniało, i od tego momentu nie może wywoływać dla tej osoby żadnych negatywnych skutków prawnych; a contrario, wcze-śniej skazanie to istniało i wywoływało wobec skazanego określone, wynikające z treści wyroku, skutki prawne, np. konieczność odbycia kary pozbawienia wolności, uiszczenie grzywny, czy też poddanie się rygorom środków karnych. 

W przepisie art. 106 k.k., po średniku, umieszczono zdanie, które wskazuje na konieczność usunięcia wpisu z rejestru skazanych, co – mając na uwadze charakter tej czynności (techniczna o charakterze deklaratoryjnym) – oznacza, że bezpośrednim skutkiem jest li tylko przywrócenie stanu niekaralności i zdjęcie ze sprawcy odium przestępcy; informacja z rejestru nie stanowi przy tym wyłącznego i niepodważalnego dowodu skazania lub niekaralności (uchwała SN z dnia 20 czerwca 1980 r., I PZP 13/80). Z treści tego przepisu nie sposób wyinterpretować normy prawnej, która pozwalałaby na stwierdzenie, że przywrócenie stanu niekaralności jest efektem „uchylenia” skazania i wywołanych nim skutków, a więc przywrócenia – w odniesieniu do skazanego – stanu sprzed skazania. Do takiego stanu prowadziłoby niewątpliwie uchylenie takiego skazania w trybie kasacji (art. 529 k.p.k.) lub wznowienia postępowania (art. 545 § 1 k.p.k. w zw. z art. 529 k.p.k.) i umorzenie postępowania lub uniewinnienie skazanego, przy braku podstaw do stosowania środków zabezpieczających (art. 99 k.k.). Wówczas nastąpiłoby anulowanie konsekwencji wynikających ze skazania, a więc uchylenie ex tunc orzeczonej kary i środków karnych oraz przywrócenie stanu prawnego sprzed skazania.

Przywrócenie skazanemu statusu niekaranego wywołuje dalsze skutki. Nie można – od chwili gdy zatarcie skazania nastąpiło – wobec takiej osoby wyciągać konsekwencji prawnych i stosować ograniczeń, które prawo łączy z faktem uprzedniego skazania . Nie można zatem w innym prowadzonym procesie powoływać się na poprzednią karalność, jako okoliczność obciążającą, a co się z tym wiąże, w tym celu skazanie to ujawnić (wyroki SN: z dnia 27 marca 1970 r., III KR 25/70; z dnia 23 grudnia 1976 r., IV KRN 69/75; z dnia 7 listopada 1985 r., I KR 293/85), albo też przyjmować działania w warunkach powrotności do przestępstwa (uchwała SN z dnia 15 grudnia 1987 r., VI KZP 39/87).

Zatarcie skazania nie oznacza, że skutki prawne wywołane skazaniem nie zaistniały w porządku prawnym. W pewnej sytuacji skutki te – także w sferze prawnej – nie ustają pomimo zatarcia skazania. Przecież środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody (art. 39 pkt 5 k.k.) może być realizowany w trybie egzekucji cywilnoprawnej, po otrzymaniu od sądu na podstawie art. 196 § 1 k.k.w. tytułu egzekucyjnego (art. 107 § 6 k.k. w zw. z art. 76 § 2 k.k.).

Skutki skazania, pomimo zatarcia, istnieją także w innych sferach. W orzecznictwie wskazuje się, że pomimo zatarcia skazania fakt uprzedniego skazania nie jest obojętny w sferze stosunków społecznych, a zwłaszcza dokonywania ocen etyczno-moralnych i dotychczasowego postępowania danej osoby (por.: uchwała SN z dnia 27 listopada 1984 r., III AZP 6/84; wyrok WSA w Warszawie z dnia 20 lipca 2007 r., VI SA/Wa 820/07)

Postanowienie SN z dnia 28 października 2009 r., I KZP 24/09

Standard: 42545 (pełna treść orzeczenia)

Jeżeli w chwili orzekania poprzednie skazanie uległo zatarciu, nie może ono uzasadniać przyjęcia powrotności do przestępstwa w rozumieniu art. 60 § 1 k.k. [art. 64 § 1 k.k.] nawet wtedy, gdy kolejne przestępstwo zostało popełnione przed upływem terminu przewidzianego dla zatarcia poprzedniego skazania.

Uchwała SN z dnia 15 grudnia 1987 r., VI KZP 39/87

Standard: 39274 (pełna treść orzeczenia)

Kodeks karny przewiduje dwie możliwości zatarcia skazania, a mianowicie zatarcie skazania z mocy prawa oraz na podstawie stosownego postanowienia sądu. Możliwość zatarcia skazania na podstawie postanowienia sądu przewidują art. 111 § 2 i art. 302 k.k. [art. 107 § 2 i art. 337 k.k.]

Uchwała SN z dnia 31 sierpnia 1979 r., U 3/79

Standard: 40067 (pełna treść orzeczenia)