Zastosowania izolacyjnego środka prewencyjnego w świetle Konwencji Praw Człowieka

W wyroku ETPCz z 19 stycznia 2012 r. w sprawie Kron­feldner przeciwko Niemcom, skarga nr 21906/09, w którym ETPCz przesądził, że legalny jest tylko taki środek izolacyjny, który będzie uzasadniony przez spełnienie warunków z art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji albo z art. 5 ust. 1 lit. e) Konwencji. ETPCz wypowiedział się w swych orzeczeniach, że pozbawienie wolności jest usprawiedliwione w świetle art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji, jeżeli następuje w wyniku skazania przez sąd na karę izolacyjną albo inny środek polegający na pozbawieniu wolności (np. prewencyjne środki zabez­pieczające), czy też – wyjątkowo – na umieszczeniu sprawcy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, o ile izo­lacja na tej podstawie prawnej nastąpiła „w wy­niku skazania”.

W judykatach ETPCz chodzi o związek czasowy oraz przyczynowy pomiędzy wydaniem przez sąd wyroku skazującego a chwilą pozbawienia wolności osoby, wobec której wyrok ten zapadł, przy czym w art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji idzie o izolację o charakterze represyjnym, która jest usprawiedliwiona, kiedy następuje w wyniku skazania przez sąd, to jest organ bezstronny i niezawisły, zaś pozbawienie wolności jest efektem wykonania wyroku sądowego.

W wypowiedziach przedstawicieli nauki prawa podkreślono, że ETPCz, nie mając kompetencji do kontrolowania wyroków sądowych państw konwencyjnych pod względem prawnym i merytorycznym, może kontrolować prawidłowość procedury, w ramach której doszło do skazania, gdy idzie o standardy określo­ne w art. 6 Konwencji (prawo do rzetelnego procesu sądowego) i art. 7 Konwencji (zakaz karania bez podstawy prawnej). Gdyby doszło do wydania wyroku skazującego za czyn niebędący przestępstwem w chwili jego popełnienia albo też gdyby ska­zano oskarżonego na karę nieprzewidzianą w usta­wie, ETPCz stwierdziłby nie tylko naruszenie art. 7 Konwencji, ale też art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji. ETPCz tak właśnie uczynił w wyroku z 19 grudnia 2009 r. w sprawie M. przeciwko Niemcom, skarga nr 19359/04, w którym stwierdził, że retroaktywne stosowanie przepisów o izolacji sprawcy niebezpiecznego dla społeczeństwa jest niezgodne z art. 7 ust. 1 Konwencji i art. 5 Konwencji. Stan faktyczny sprawy sprowadzał się do tego, że w 1986 r. skarżący został skazany przez sąd niemiecki na karę 5 lat pozbawienia wolności oraz na umieszczenie po odbyciu kary w tzw. ośrodku prewencyjnym. Zgodnie z prawem niemieckim obowiązującym w chwili wydania wyroku skazującego, maksymalny czas pobytu w takim ośrodku nie mógł być dłuższy niż 10 lat. W 1998 r. doszło jednak do nowelizacji prawa niemieckiego, zgodnie z którą zachodziła możliwość bezterminowego przetrzymywania w ośrodku prewencyjnym takiego sprawcy przestępstwa, wobec którego orzeczono środek poprawczy bądź zapobiegawczy, co obejmowało skarżącego, którego umieszczenie w ośrodku prewencyjnym na okres dłuższy niż lat 10 nie zostało orzeczone przez sąd niemiecki w wyroku z 1986 r., lecz stanowiło wyłącznie rezultat zmiany stanu prawnego. W sprawie M. przeciwko Niemcom chodziło więc o naruszenie prawa do wolności przez retroaktywne działanie prawa, polegające na zastosowaniu wobec skarżącego umieszczenia w ośrodku prewencyjnym przez czas dłuższy niż pierwotnie orzeczony (z art. 7 Konwencji wynika zakaz sto­sowania surowszej kary niż obowiązująca w dniu po­pełnienia przestępstwa). ETPCz uznał, że retroaktywne stosowanie przepisów o izo­lacji sprawcy niebezpiecznego dla społeczeństwa jest niezgodne z art. 7 ust. 1 Konwencji i art. 5 Konwencji. ETPCz zajął to stanowisko z kilku przyczyn. Osoby prewencyjnie uwięzione umieszczane były w wydzielonych oddziałach w jednostkach peni­tencjarnych, w zwykłych celach, bez istotnej różnicy między warunkami odbywania kary pozbawienia wolności a warunkami prewencyjnego pozbawienia wolności. Nie było aktów prawnych regulujących ten typ pozbawienia wolności, poza tymi, które odnoszą się do zwykłej kary długoterminowe­go pozbawienia wolności. Pobyt w ośrodku prewencyjnym miał charakter punitywny, a nie wyłącznie zapobiegawczy, gdyż brak było specyficznych działań, odmiennych od stosowanych wobec zwykłych więźniów, które miałyby na celu zapobieganie przestępstwu. Cele kary i środka prewencyjnego były zbliżone i polegały na ochronie społeczeństwa oraz resocjalizacji przestęp­cy. O wymierzeniu i wykonaniu kary oraz środka prewencyjnego decydowały te same sądy karne, a bezterminowe osadzenie w ośrodku prewencyjnym było dotkliwą sank­cją.

ETPCz podkreślił, że na gruncie art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji stosowa­nie postpenalnego środka zabezpieczającego wymaga istnienia związku przyczynowego pomiędzy wyrokiem skazującym a prewencyjnym pozbawieniem wolno­ści, który z upływem czasu ulega osłabieniu, przez co na sądzie ciąży coraz trudniejszy wymóg udowodnienia jego istnienia, zaś pozbawienie wolności, które pierwot­nie było legalne, może z czasem utracić ten charakter i stać się arbitralne. W powołanym wcześniej opracowaniu zwrócono uwagę, że w orzecznictwie ETPCz postpenalna izolacja spraw­cy stanowi karę w rozumieniu art. 7 Konwencji. Oznacza to, że ingerencja w prawo do wolności na podstawie art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji powinna łączyć się z ko­niecznością przestrzegania zasady wyrażającej się w paremii, że „nie ma przestępstwa bez ustawy” i zakazu retroakcyjności. ETPCz w wyroku z 13 stycznia 2011 r. w sprawie H. przeciwko Niemcom, skarga nr 6587/04, wskazał, że postpenalna izolacja spełnia wymogi art. 7 Konwencji, gdy ustawa, na podstawie któ­rej jest stosowana, obowiązuje w chwili skazania sprawcy. ETPCz wypowiedział się też, że wymagana relacja przyczynowa (pozbawienie wolności „w wy­niku skazania”) w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji zachodzi ponadto wtedy, gdy w czasie odbywania kary nie dojdzie do zmiany przepisu ustawy obowiązującej w chwili ska­zania, regulującej postpenalną izolację, zaś w wyroku skazującym sąd rozpatrujący sprawę co najmniej prze­widział możliwość zastosowania tego rodzaju izolacji sprawcy lub chociaż wspomniał o możliwości jej zasto­sowania. Jeżeli wyrok skazujący nie zawiera odpo­wiedniej wzmianki w tym przedmiocie, nie odpowiada wymaganiom art. 5 ust. 1 lit. a) Konwencji, gdyż nie można mówić o tym, że pozbawienie wolności sprawcy w ramach postpenal­nej izolacji nastąpiło „w wyniku” danego orzeczenia. W powołanym wcześniej opracowaniu zwrócono uwagę na odmienne przesłanki izolacji na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e) Konwencji. Pozba­wienie wolności przewidziane w tym przepisie nastę­puje ze względu na szczególne właściwości konkret­nych osób i związaną z nimi potrzebę zabezpieczenia interesów innych osób przed ewentualnymi zagroże­niami, jakie niesie za sobą pozostawanie danej osoby na wolności. W przepisie tym wymienione są kategorie osób, wobec któ­rych dozwolone jest zgodne z prawem pozbawienie wolności. Wśród jakich wymieniono osoby chore umysłowo.

W doktrynie wskazano, że ponieważ ETPCz nie stwierdził, że osoba umy­słowo chora w rozumieniu tego przepisu to wyłącznie osoba chora psychicznie, według klasyfikacji medycznych, speł­nienie tej przesłanki stosowania art. 5 ust. 1 lit. e) Konwencji podlega określeniu w danej sprawie. Odwołując się między innymi do wyroków ETPCz z 4 kwietnia 2000 r. w sprawie W. L. przeciwko Polsce, skarga nr 26629/95, a także z 20 lutego 2003 r. w sprawie H. R. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 50272/99, podkreślono w powołanym opracowaniu, że zaburzenie umysłowe może zostać uznane za zaburzenie uzasadniające pozbawienie wolności, jeśli zostanie wykazane, że odosobnienie danej osoby jest niezbędne, ponieważ wymaga ona terapii, leczenia farmakologicznego lub innego leczenia klinicznego w celu wyleczenia lub złagodzenia swojego stanu, a także jeśli osoba ta wymaga kontroli lub nadzoru w celu zapobieżenia np. wyrzą­dzeniu przez nią szkody sobie lub innej osobie.

W powołanych już orzeczeniach ETPCz określił warunki, które muszą być spełnione, by pozbawienie wolności na podstawie art. 5 § 1 lit. e) Konwencji było legalne. Mianowicie pozbawienie wolności musi pozostawać w zgodno­ści z prawem krajowym. Oznacza to, że prawo krajowe musi przewidywać określony środek, że w konkretnym przypadku zostały wypełnione warun­ki, od jakich prawo państwa konwencyjnego uzależnia dopuszczalność jego zastosowania i że procedura, w ra­mach której doszło do zastosowania danego środka, była zgodna z wymogami określonymi przez prawo krajowe.

W wyrokach z dnia 24 października 1979 r. w sprawie W. przeciwko Holandii, skarga nr 6301/73, z 24 października 1997 r. w sprawie J. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 22520/93, z 5 października 2000 r. w sprawie V. przeciwko Buł­garii, skarga nr 31365/96, z 20 lutego 2003 r. w sprawie H. R. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 50272/99, ETPCz zakwestionowa­ł możliwość stosowania dalszej izolacji po odbyciu kary wobec sprawców stwarzających wysokie ryzy­ko ponownego popełnienia brutalnego przestępstwa, jeżeli, po pierwsze, nie wykazano, że osoba ta nie jest w pełni po­czytalna ze względu na występujące zaburzenia osobowości (np. preferencji seksualnych), po drugie, skierowania do zakładu zamkniętego dokonuje organ właściwy w sprawach karnych, zaś wa­runki izolacji przypominają sposób wykonania kary pozbawienia wolności, po trzecie, brak jest specjalistycznego postępowania te­rapeutycznego, jakim objęci byliby wyłącznie sprawcy, w stosunku do których orzeczono izo­lację po odbyciu kary pozbawienia wolności, a które służyłoby wykluczeniu grożącego z ich strony niebezpieczeństwa dalszych naruszeń porządku prawnego, mogącego odróżnić ten środek od kary pozbawienia wolności. Długość okresu pozbawienia wolności musi zale­żeć od dalszego utrzymywania się zaburzenia, a po­zbawienie wolności winno być wykonywane zależnie od przyczyny – w klinice psychiatrycznej albo innym zakładzie. W powołanym opracowaniu dotyczącym granic legalności postpenalnej detencji sprawców niebezpiecznych zwrócono uwagę, że w tych okolicznościach art. 7 Konwencji nie będzie miał zastosowania, bowiem dochodzi do zerwania związku przyczynowego pomiędzy ustaleniem sprawstwa a orzeczeniem odpowiedzialności karnej. Jak to wynika z wyroków ETPCz z 23 lutego 1984 r. w sprawie L. przeciwko Włochom, skarga nr 9019/80, a także z 19 kwietnia 2012 r. w sprawie B. przeciwko Niemcom, skarga nr 61272/09, przy pozbawieniu wolności zgodnie z art. 5 ust. 1 zda­nie 2 lit. e) Konwencji w istocie nie chodzi – jak ma to miejsce w sytuacjach określonych w art. 7 Konwencji i art. 5 ust. 1 zdanie 2 lit. a) Konwencji – o pozbawienie wolności ze względu na czyn doko­nany w przeszłości, ani o związane z tym skazanie, lecz o pozbawienie wolności w związku ze stanem teraźniejszym, w którym występowanie określonych zaburzeń musi zostać odpowiednio wykazane.

Przy podejmowaniu decy­zji, czy jednostka powinna być pozbawiona wolności jako wykazująca zaburzenie umysłowe, władze państwa konwencyjnego mają pewną swobodę, zwłaszcza jeśli chodzi o treść diagnoz klinicznych, bo to do tych władz należy ocena dowodów przedstawionych im w konkretnej sprawie (wyroki ETPCz: z 24 października 1979 r. w powołanej już sprawie W. przeciwko Holandii, z 5 listopada 1981 r. w sprawie X przeciwko wielkiej Brytanii, skarga nr 7215/75, z 5 października 2004 r. w sprawie H. L. przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 45508/99, z 24 marca 2009 r. w sprawie P. przeciwko Niemcom, skarga nr 1241/06).

Poza tym decyzja o umieszczeniu osoby w miejscu izolacji, jak i zasadność jej kontynuowania, powinny podlegać sądowej kontroli z uwagi na wymaganie określone w art. 5 ust. 4 Konwencji (o treści: „Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.”). ETPCz wyjaśnił w powołanej już sprawie W. przeciwko Holandii, że osoba izolowana na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e) Konwencji musi mieć prawo do domagania się zweryfikowania decyzji o dalszym pozbawieniu wolności i zwolnienia. Pozbawienie wolności musi więc podlegać cyklicznej kontroli sądu.

Postanowienie SA w Katowicach z dnia 26 lutego 2016 r., V ACa 13/16

Standard: 44115 (pełna treść orzeczenia)