Niekonstytucyjność wykluczenia wyłączenia zwolnienia od kosztów sądowych

Za niedopuszczalne na gruncie art. 45 ust. 1 Konstytucji należy uznać każde, dokonane w dowolnym obszarze regulacji procesowej i na dowolnym etapie postępowania cywilnego, administracyjnego lub karnego, kategoryczne wykluczenie dowodu braku środków koniecznych na pokrycie kosztów ochrony naruszonych praw i wolności jednostki, jeśli koszty te przekraczają rozsądną miarę. Tam bowiem gdzie państwo wprowadza przymus uiszczenia kosztów sądowych lub tam gdzie dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga przymusu adwokackiego, musi istnieć efektywny system zwolnień uczestników tych postępowań od kosztów lub ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Warto zauważyć, że ustawowy zakaz przeciwdowodu niemożności poniesienia kosztów postępowania uznany jest za niedopuszczalną ingerencję w prawo do sądu i zasadę równego traktowania w innych porządkach konstytucyjnych, i to w państwach oraz strukturach, które osiągnęły zaawansowany poziom realizacji zasad państwa prawa (tak np. ustabilizowana linia orzecznictwa niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego: wyrok z 6 kwietnia 1955 r., BVerfGE t. 9, s. 132; postanowienie z 16 stycznia 2001 r., www.bverg.de/entscheidungen). Zakaz przeciwdowodu wynika również z dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z 27 stycznia 2003 r. o poprawie dostępności wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych. Art. 5 ust. 2 dyrektywy wskazuje, że państwa członkowskie mogą określić progi majątkowe, których osiągnięcie uniemożliwiać będzie uzyskanie zwolnienia z kosztów, niemniej art. 5 ust. 4 dyrektywy wyraźnie zabrania bezwzględnego wyłączenia prawa przeprowadzenia dowodu, jeśli osoba ubiegająca się o pomoc prawną nie może ponieść jej kosztów z uwagi na różnice w kosztach utrzymania między państwami członkowskimi (Access to Justice, In Central and Eastern Europe, Source Book, Public Interest Law Initiative/Columbia University Kht., INTERIGHTS, Bulgarian Helsinki Committee, Polish Helsinki Foundation for Human Rights 2003).

Bezwzględna konieczność uiszczenia kosztów (opłat sądowych) postępowania wieczystoksięgowego jest wymaganiem nadmiernym, utrudniającym dostęp do obligatoryjnej procedury wieczystoksięgowej osobom nie będącym w stanie ponieść tych kosztów bez istotnego uszczerbku dla siebie lub rodziny. Ustawodawca, wyłączając stosowanie art. 113 k.p.c., wprowadził istotne zróżnicowanie w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu, traktując gorzej pewną grupę uczestników postępowania wieczystoksiegowego w porównaniu z uczestnikami innych postępowań. Trafnie wskazano w doktrynie, że brak przekonujących podstaw do różnicowania z punktu widzenia "prawa ubogich" procedury cywilnej (G. Rząsa, op.cit., s. 179).

Wyrok TK z dnia 7 września 2004 r., P 4/04

Standard: 3927 (pełna treść orzeczenia)