Przejęcie przez Państwo Polskie odpowiedzialności za działania radzieckich organów ścigania
Odszkodowanie za szkodę i zadośćuczynienie za krzywdę (art. 8)
Zgodnie z zasadą wynikającą z prawa międzynarodowego publicznego, państwo nie może być obarczone odpowiedzialnością odszkodowawczą za sprzeczne z prawem działania organów obcych państw.
Zasadą jest zatem ponoszenie odpowiedzialności odszkodowawczej przez Państwo Polskie jedynie za bezprawne działanie „swoich” organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Odpowiedzialność ta napotyka oczywiste ograniczenia czasowe (przedawnienie), zaś wyjątki w tym względzie określa właśnie omawiana ustawa „lutowa”. Nie jest to jednak jedyne odstępstwo od zasad ogólnych, które przewiduje ta ustawa. Innym, znacznie bardziej ważkim z punktu widzenia rozpoznawanego w niniejszej sprawie zagadnienia, jest przejęcie przez Państwo Polskie odpowiedzialności odszkodowawczej również za działania radzieckich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych. Za źródło tego rozszerzenia odpowiedzialności uważane jest Porozumienie pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w sprawie stosunków między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski, podpisane dnia 26 lipca 1944 r. Zgodnie z art. 7 tego porozumienia – „wszyscy ci, którzy wchodzili w skład Polskich Sił Zbrojnych” oraz ludność cywilna na terytorium Polski, za przestępstwa popełnione w strefie operacji wojennych, podlegała jurysdykcji Radzieckiego Wodza Naczelnego (wprost odwołanie do tego dokumentu w art. 8 ust. 2a ustawy „lutowej” wprowadziła nowela z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 36, poz. 159 obowiązująca do dnia 14 sierpnia 1998 r.). Porozumienie to nie zakreślało żadnych ściśle określonych ram czasowych obowiązywania, stąd niewątpliwie stawał problem, jak długi okres ma obejmować ten wyjątkowy – rozszerzony, zakres odpowiedzialności Państwa Polskiego.
Dolną granicę tego okresu, w sposób oczywisty, zakreśla data wkroczenia wojsk radzieckich na ziemie polskie (z uwzględnieniem różnicy czasu wkroczenia na tereny wyznaczone obecnymi granicami i ziemie w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim), za górną, ustawa przyjęła datę 31 grudnia 1956 r.
Ustawa „lutowa” rozciąga odpowiedzialność odszkodowawczą Państwa Polskiego na działania organów radzieckich aż do dnia 31 grudnia 1956 r. Państwo Polskie zdecydowało się zatem na ponoszenie odpowiedzialności za represje ze strony radzieckich organów ścigania, które następowały po trwałym, traktatowym, ustaleniu granic państwowych, i których to represji dopuszczano się poza terytorium Polski.
Fundamentem, na którym zbudowana została odpowiedzialność odszkodowawcza Państwa Polskiego w ustawie „lutowej”, jest powiązanie represji, których doznały osoby uprawnione z powodem, dla którego się ich dopuszczano – działalnością na rzecz niepodległego bytu Polski. W zakreślonych ramach czasowych odpowiedzialność ta została rozszerzona na represje ze strony organów radzieckich.
Wyrok SN z dnia 5 lipca 2006 r., IV KK 117/06
Standard: 43157 (pełna treść orzeczenia)
Trybunał Konstytucyjny stoi na stanowisku, że w ocenianej ustawie Rzeczpospolita Polska - wychodząc poza obowiązek prawny a kierując się względami moralnymi i zasadami słuszności - przyjęła na siebie ciężar rekompensaty wobec osób represjonowanych przez reżim komunistyczny. Zamiarem ustawodawcy nie było jednak, co oczywiste, kompensowanie krzywd doznanych z powodu działalności przeciwko Związkowi Radzieckiemu, lecz przyznanie pewnego zadośćuczynienia patriotom polskim, także tym, którzy ponieśli konsekwencje swojej działalności już na terenie Związku Radzieckiego.
W uzasadnieniu uchwały z 30 kwietnia 1996 r. (W 18/95) Trybunał podkreślił, że "zgodnie z doktryną publicznego prawa międzynarodowego Państwo Polskie nie może być obarczone odpowiedzialnością odszkodowawczą za sprzeczne z prawem działania organów obcego państwa". Z punktu widzenia zarówno reguł prawa międzynarodowego publicznego, jak i konstytucyjnej zasady państwa prawnego, prawnie zasadne jest, by odszkodowania wypłacał sprawca szkody.
W konsekwencji, oceniając rozszerzenie zakresu ustawy na osoby represjonowane przez organy radzieckie, Trybunał stwierdził, że "dodanie ustępu 2a w art. 8 ma wyjątkowy charakter". Poszukując uzasadnienia dla tej szczególnej regulacji, Trybunał wskazał na swego rodzaju "przyczynienie" się PKWN do wyrządzenia szkód, poprzez zawarcie 25 lipca 1944 r. porozumienia, na mocy którego Polska niejako oddawała ZSRR jurysdykcję na swoim terytorium.
Trybunał podkreślił też znaczenie konstytucyjnej zasady równości, która wymaga jednakowego traktowania osób prowadzących taką samą działalność, niezależnie od tego, czy były represjonowane przez organy polskie czy radzieckie, przy czym - te ostatnie - niezależnie od tego, czy represja miała miejsce "na wschód czy na zachód, od nie mającej charakteru prawnego, tzw. linii Curzona". Ta ostatnia teza miała zasadnicze znaczenie dla wykładni pojęcia "terytorium Polski". Usuwając występujące w orzecznictwie rozbieżności, Trybunał Konstytucyjny ustalił, iż sformułowanie użyte w art. 8 ust. 2a odnosi się do "ziem polskich wchodzących w skład terytorium Państwa Polskiego 1 stycznia 1944 r. (art. 1 powołanej ustawy), a więc także do tej części terytorium Państwa Polskiego, która znajdowała się na wschód od tzw. linii Curzona, stosownie do granicy ustalonej w Traktacie Ryskim z 18 marca 1921 r. (Dz. U. z 1921 r. Nr 49, poz. 299)".
Wyrok TK z dnia 18 listopada 2003 r., P 6/03
Standard: 7158 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 43159