Reguły ne peius w postępowaniu dyscyplinarnym sędziego

W postępowaniu dyscyplinarnym sędziów, toczącym się na podstawie przepisów Rozdziału 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), w którym stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, przy orzekaniu przez organ ad quem obowiązują wszystkie te reguły ne peius, które mogą znaleźć zastosowanie w tym typie postępowania. Dla postępowania toczącego się na podstawie przepisów Prawa o ustroju sądów powszechnych jest to nie tylko reguła, zgodnie z którą sąd dyscyplinarny drugiej instancji nie może skazać obwinionego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie (art. 454 § 1 k.p.k. w zw. z art. 128 u.s.p.), ale także reguła, zgodnie z którą sąd dyscyplinarny drugiej instancji nie może zaostrzyć wymiaru kary przez wymierzenie bezpośrednio w instancji odwoławczej kary najsurowszej w katalogu kar przewidzianym dla tego postępowania, to jest kary złożenia sędziego z urzędu (art. 454 § 3 k.p.k. w zw. z art. 128 u.s.p.).

W związku z treścią art. 128 u.s.p. i możliwością implementowania na grunt postępowania dyscyplinarnego reguł ne peius przypomnieć należy, w największym skrócie, że w doktrynie dominuje pogląd, iż odpowiednie stosowanie określonych przepisów nie jest czynnością o jednolitym charakterze. Można w tym zakresie wyróżnić co najmniej trzy kategorie. Do pierwszej należy zaliczyć te sytuacje, gdy określony przepis prawa bez żadnych zmian w treści jego dyspozycji może być zastosowany na gruncie ustawy, do której następuje odesłanie. Tak jest w wypadku zakazu „bezpośredniego” skazania obwinionego w dyscyplinarnym postępowaniu odwoławczym. Do trzeciej (celowo pominięto na razie kategorię drugą) należy zaliczyć te przepisy, których w ogóle nie da się zastosować do układu odniesienia, głównie ze względu na ich bezprzedmiotowość lub całkowitą sprzeczność z przepisami regulującymi te stosunki, na gruncie których miałyby one być stosowane odpowiednio.

Można zgodzić się z poglądem, że nie da się implementować na grunt sędziowskiego postępowania dyscyplinarnego reguły ne peius określonej w art. 454 § 2 k.p.k., albowiem nie sposób udzielić odpowiedzi na pytanie, jaka kara figurująca w systemie sankcji dyscyplinarnych (art. 109 § 1 pkt 1 – 5 u.s.p.) miałaby stanowić odpowiednik tzw. „terminowej” kary pozbawienia wolności (art. 454 § 2 k.p.k.). Pogląd taki nie jest już jednak słuszny, jeśli zważyć z jednej strony na system sankcji dyscyplinarnych na gruncie Prawa o ustroju sądów powszechnych oraz katalog kar w Kodeksie karnym, zaś z drugiej strony na charakter drugiej kategorii, która pominięta została w dotychczasowych rozważaniach. Do kategorii tej, nazwijmy ją pośrednią, zalicza się wypadki, gdy dane przepisy mogą i powinny być stosowane po określonych modyfikacjach. Właśnie ta kategoria stanowi klasyczny przykład zastosowania „odpowiedniego”, nie zaś „wprost” przepisu implementowanego do innego zakresu odniesienia. Jak już wskazano w niniejszym uzasadnieniu, właśnie do tej kategorii zaliczyć należy stosowanie reguły ne peius, przewidzianej w art. 454 § 1 k.p.k., w postępowaniach tzw. immunitetowym czy też lustracyjnym, albowiem na ich gruncie przepis § 1 nie może być stosowany bez żadnych zmian w jego dyspozycji, a dopiero po uczynieniu zasadnego porównania wyroku uniewinniającego z uchwałą odmawiającą zezwolenia na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub z wyrokiem stwierdzającym, że osoba lustrowana złożyła zgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne. Jeszcze bardziej ewidentną relację „odpowiedniości” można i należy ustalić, tym razem rozważając możliwość implementacji reguły ne peius przewidzianej w art. 454 § 3 k.p.k., pomiędzy karami najsurowszymi na gruncie dwóch systemów odpowiedzialności represyjnej. Nie tylko zresztą dlatego, że nie istnieje potrzeba dokonywania własnych ocen, która z kar jest najostrzejsza na gruncie każdego z tych systemów, albowiem ocenę taką, i to w sposób jednoznaczny, wyraził sam ustawodawca formułując katalogi kar w ustawach stanowiących układy odniesienia. Także i dlatego, że porównując charakter tych kar, to jest z jednej strony kary dożywotniego pozbawienia wolności, z drugiej zaś strony kary złożenia sędziego z urzędu, dojść należy do wniosku, że obie mają – zachowując wszelkie proporcje między rodzajami odpowiedzialności represyjnej – charakter eliminacyjny. Jedna eliminuje oskarżonego na zawsze z życia wśród ludzi wolnych, druga eliminuje obwinionego na zawsze z korporacji sędziowskiej, z życia zawodowego, stanowi sui generis „karę śmierci sędziowskiej”.

W systemie odpowiedzialności represyjnej – dyscyplinarnej, regulowanej przepisami Rozdziału 3 Prawa o ustroju sądów powszechnych, kara złożenia z urzędu ma nawet bardziej nieodwracalny charakter niż kara dożywotniego pozbawienia wolności w systemie powszechnej odpowiedzialności karnej. Skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można bowiem warunkowo przedterminowo zwolnić po odbyciu 25 lat (art. 78 § 3 k.k.) i nawet w wypadku zastosowania szczególnego unormowania przewidzianego w art. 77 § 2 k.k. skazany nie może być pozbawiony prawa do warunkowego przedterminowego zwolnienia, z uwagi na zasadę humanitaryzmu (zob. np. postanowienie SN z dnia 22 listopada 2001 r., II KKN 152/01). Sędzia złożony z urzędu traci zaś na zawsze możliwość powołania na stanowisko sędziowskie (art. 109 § 4 u.s.p.). Dostrzegając taki właśnie charakter kary złożenia sędziego z urzędu, brak jest dobrych racji dla akceptacji poglądu, że przepis art. 454 § 3 k.p.k. nie ma, pomimo odesłania zawartego w art. 128 u.s.p., zastosowania w dyscyplinarnym postępowaniu sędziowskim. Dlatego też niezależnie od głębokiego sędziowskiego przekonania, że kara wymierzona sędziemu Sądu Okręgowego przez sąd dyscyplinarny pierwszej instancji była niewspółmiernie łagodna, z przyczyn omówionych w pierwszej części niniejszego uzasadnienia, Sąd Najwyższy – Sąd Dyscyplinarny nie wydał orzeczenia o charakterze reformatoryjnym, ale wyrok kasatoryjny.

Wyrok SN z dnia 27 sierpnia 2007 r., SNO 47/07

Standard: 42605 (pełna treść orzeczenia)