Standardy międzynarodowe w zakresie przeciwdziałania dystrybucji materiałów z symboliką totalitarną

Szczegółowe normy dotyczące posługiwania się symbolami ruchów totalitarnych występują jedynie w kilku państwach i również przybierają różną formę. W kodeksach karnych Niemiec (§ 86) oraz Albanii (art. 225) odnoszą się one do symboli związanych z uprzednio uznanymi za niekonstytucyjne organizacjami, na Litwie (art. 188.18 kodeksu administracyjnego) oraz na Węgrzech (art. 269/B k.k.) dotyczą nazwanych w przepisach symboli faszystowskich, nazistowskich i komunistycznych, a w kodeksach wykroczeń Rosji (art. 20.3) oraz Białorusi (art. 17.10) odnoszą się wyłącznie do symboli nazistowskich. Karalne są czynności związane z wytwarzaniem, prezentowaniem i dystrybucją tych symboli, a w wypadku najszerszej regulacji słowackiej także ich posiadanie (§ 422c k.k.). Zakres sankcji przewidzianych za te czynności waha się od grzywny (także jako jedynej przewidzianej za takie przestępstwo – Litwa, Węgry) do kary pozbawienia wolności na okres nawet kilku lat (Słowacja, Niemcy). Odpowiednie przepisy przewidują jednak wyłączenia dotyczące prezentacji zakazanych symboli w ramach działalności muzealnej, naukowej, artystycznej, informacyjnej lub innych podobnych.

Kryminalizacja posługiwania się przedmiotami zawierającymi tematykę totalitarną lub nawołującymi do nienawiści jest uzależniona od publicznego wykorzystania tych przedmiotów celem propagowania ustroju totalitarnego lub nawoływania do nienawiści. 

Regulacja niemiecka. W Niemczech § 86 k.k. zakazuje rozpowszechniania, produkowania, przechowywania, importowania, eksportowania lub publicznego udostępniania w celu rozpowszechnienia w tym państwie lub za granicą materiałów propagandowych zakazanych organizacji (np. partii politycznych uznanych za niekonstytucyjne). Ustawodawca zastrzega zarazem, iż dotyczy to wyłącznie materiałów skierowanych bezpośrednio przeciwko wolnościowemu demokratycznemu porządkowi ustrojowemu lub idei porozumienia między narodami. Ten przepis nie znajduje zastosowania w wypadku materiałów służących edukacji obywatelskiej, zwalczaniu niekonstytucyjnych ruchów, promowaniu sztuki lub nauki, badaniom naukowym lub nauczaniu oraz informowaniu o bieżących i historycznych wydarzeniach, a także podobnym celom. Kolejny przepis, § 86a niemieckiego k.k., reguluje użycie symboli zakazanych organizacji. Kryminalizuje ich dystrybucję, publiczne użycie na spotkaniach lub w materiałach pisemnych, a także produkowanie, przechowywanie, importowanie oraz eksportowanie przedmiotów, które zawierają takie symbole, w celu dystrybucji lub użycia, przewidując karę grzywny lub pozbawienia wolności do lat trzech. W niemieckim kodeksie karnym odrębnie unormowane zostało przestępstwo wzywania do nienawiści i rozpowszechniania wzywających do niej materiałów (§ 130). Karalne jest rozpowszechnianie takich materiałów, ich publiczne prezentowanie i udostępnianie, a także ich udostępnianie osobom nieletnim, jak również produkowanie, uzyskiwanie i obrót nimi w celu ich użycia w któryś z wymienionych sposobów (§ 130 ust. 2). Stosowanie § 86a oraz § 103 niemieckiego k.k. w konkretnych sprawach było przedmiotem kontroli przez Federalny Trybunał Konstytucyjny. Żaden z tych przepisów nie został uznany za niezgodny z ustawą zasadniczą RFN.W sprawach dotyczących stosowania § 86a k.k. FTK stwierdzał jednak, że sądy powszechne w sposób niewystarczający wzięły pod uwagę konieczność ochrony wolności wypowiedzi lub też, że naruszały zasadę określoności przepisów. W odnoszącej się do skazania na podstawie § 86a niemieckiego k.k. osoby wykrzykującej hasło: „Chwała i cześć Waffen SS” („Ruhm und Ehre der Waffen-SS”) (wyrok z 1 czerwca 2006 r. w sprawie 1 BvR 150/03), FTK uznał, iż wyrok naruszył zasadę określoności prawa. Zdaniem FTK, wykrzykiwane hasło nie stanowiło bowiem sloganu niekonstytucyjnej organizacji ani sloganu podobnego do niego w stopniu pozwalającym na jego pomylenie z takim sloganem, a wykładnia sądów orzekających w sprawie rozszerzająca zastosowanie przepisu także do symboli, które wywierają wrażenie, że są symbolami zakazanej organizacji, łamie zasadę określoności prawa. W wyroku z 23 marca 2006 r. (1 BvR 204/03), zapadłym w związku ze skazaniem skarżącego za wykonanie gestu nazistowskiego pozdrowienia, FTK stwierdził, iż § 86a k.k. nie budzi wątpliwości konstytucyjnych w sytuacji, gdy w jego interpretacji i stosowaniu istnieje możliwość uwzględnienia wolności swobodnego wyrażania poglądów chronionej przez art. 5 ustawy zasadniczej. W sprawie 1 BvR 680/86 i 1 BvR 681/86 (wyrok z 3 kwietnia 1990 r.) FTK kontrolował konstytucyjność stosowania § 86a k.k. w kontekście wolności sztuki. W tej sprawie skarżący zostali skazani za wytwarzanie i sprzedaż satyrycznych koszulek, przedstawiających Adolfa Hitlera z opaską nazistowską przed mapą Europy, co zostało zatytułowane „Europejska wycieczka”. FTK orzekł, iż skazanie naruszało konstytucyjnie chronioną wolność sztuki i nieprawidłowo oceniało treść koszulki, która pozostaje otwarta na interpretację. Zdaniem FTK treść koszulki byłaby wyłączona spod ochrony konstytucyjnej, tylko gdyby niemożliwe było uznanie jej za satyrę. To, że na pierwszy rzut oka treść koszulki wydaje się szokująca, nie usprawiedliwia wyjęcia jej spod ochrony wolności artystycznej. Przepis § 130 ust. 4 k.k. został natomiast uznany przez FTK za zgodny z ustawą zasadniczą w wyroku z 4 listopada 2009 r. (1 BvR 2150/08) dotyczącym zakazu organizacji zgromadzenia publicznego, którego celem było upamiętnienie Rudolfa Hessa. FTK przyjął, że przepis ten spełnia wymogi testu proporcjonalności ograniczenia wolności wyrażania poglądów. Nie zakazuje bowiem ogólnie każdego rozpowszechniania poglądów ekstremistycznych czy nazistowskich, lecz odnosi się do rządów przemocy w formie, jaką przyjęły one w historii, i będąc nakierowany na ochronę porządku publicznego, realizuje uzasadniony cel. Przy zastosowaniu odpowiedniej wykładni, jest on więc wystarczająco wąsko zakrojony.FTK zwraca zatem uwagę na precyzję i jasność przepisów prawa karnego przewidujących odpowiedzialność za posługiwanie się znakami symbolizującymi reżim totalitarny. Od sądów oczekuje zaś ich precyzyjnego interpretowania w sposób uwzględniający wolność wyrażania poglądów.

Węgierski kodeks karny kryminalizuje posługiwanie się określonymi w nim, enumeratywnie wymienionymi, symbolami. Art. 269/B kodeksu zakazuje dystrybucji, użycia wobec zgromadzenia publicznego oraz publicznego eksponowania swastyki, znaku SS, strzałokrzyża (symbol węgierskiego ruchu faszystowskiego), symbolu sierpa i młota, czerwonej gwiazdy pięcioramiennej lub symboli przedstawiających którekolwiek z wymienionych. Złamanie tego zakazu podlega karze grzywny, chyba że zachowanie takie jest potrzebne dla celów edukacji, nauki, sztuki, informowania o historii lub bieżących wydarzeniach albo dotyczy obowiązujących obecnie symboli państwowych.

Art. 269/B węgierskiego k.k. był przedmiotem kontroli Sądu Konstytucyjnego Węgier. W wyroku z 9 maja 2000 r. (sprawa 14/2000 AB) orzekł on, iż przepis ten jest zgodny z konstytucją oraz prawem międzynarodowym. Sąd Konstytucyjny zauważył jednak, że ocena konstytucyjności konkretnych przepisów zależy od stopnia precyzji i zakresu ustawowych definicji czynów zabronionych. Stwierdził, że art. 269/B k.k. jest precyzyjny i zrozumiały, a więc pozwala jednostce dostosować swoje zachowanie do jego wymagań. Równocześnie nie stanowi on nieproporcjonalnej ingerencji w sferę wolności słowa. Jest ograniczony bowiem do trzech wyraźnie określonych zachowań, które dla wystąpienia odpowiedzialności karnej muszą mieć charakter publiczny. Kontrolowany przepis jest rzeczywistym, znajdującym uzasadnienie w historii Węgier, środkiem ochrony społeczeństwa demokratycznego.

Wyrok węgierskiego Sądu Konstytucyjnego był podstawą skargi do ETPC i wyroku z 8 lipca 2008 r. w sprawie Vajnai przeciwko Węgrom (skarga nr 33629/06). ETPC nie podzielił stanowiska co do wystarczającej określoności regulacji węgierskiej.

W sprawie Vajnai przeciwko Węgrom ETPC orzekł, że skazanie wyrokiem karnym polityka za występowanie w trakcie legalnego i pokojowego zgromadzenia z czerwoną, pięcioramienną gwiazdą stanowiło naruszenie art. 10 EKPC (§ 58 wyroku). ETPC stwierdził, że ograniczenie wypowiedzi politycznej, która jest wieloznaczna, wymaga oceny, czy ograniczenie jest uzasadnione wyraźną, naglącą i szczególną potrzebą społeczną (clear, pressing and specific social need) (§ 51 wyroku). Zdaniem ETPC, rząd Węgier nie zdołał wykazać, że wykorzystanie czerwonej gwiazdy jednoznacznie oznaczało idee totalitarne, a także że było obraźliwe czy szokujące (§ 53 wyroku). Zakaz noszenia czerwonej gwiazdy był więc zbyt szeroki – objął również takie znaczenie tego symbolu, które podlega ochronie art. 10 Konwencji (§ 54 wyroku). 3.3.2. ETPC zbadał art. 269/B węgierskiego kodeksu karnego w świetle wymogów art. 10 Konwencji. Uznał, że art. 269/B zakazuje posługiwania się symbolami, których znaczenie jest zróżnicowane. Niepewność prawna w tym zakresie wywierać może skutek mrożący (chilling effect) dla debaty publicznej i być źródłem autocenzury (§ 54 wyroku). ETPC przesądził też, że podstawą ograniczenia w prawie karnym wolności słowa nie może być wyłącznie obawa przed propagowaniem za pomocą danego symbolu ustroju totalitarnego. Podkreślił, że art. 269/B węgierskiego k.k. – w sposób błędny – nie wymaga dowodu, że posłużenie się danym symbolem stanowiło propagowanie reżimu totalitarnego. Użycie go jest bowiem automatycznie traktowane jako takie propagowanie, chyba że służy to celom naukowym, artystycznym, informacyjnym bądź edukacyjnym. Z tego powodu ETPC uznał, że zakaz przewidziany w art. 269/B tego kodeksu jest zbyt szeroki (§ 56 wyroku).

Wyrok TK z dnia 19 lipca 2011 r., K 11/10

Standard: 42494 (pełna treść orzeczenia)