Bezprawne pozbawienie wolności jako „zbrodnia przeciwko ludzkości”

Umyślne pozbawienie wolności innej osoby - po spełnieniu szczególnych warunków - może być uznane za zbrodnię przeciwko ludzkości, której karalność nie ulega przedawnieniu, nawet jeżeli nie realizuje znamion czynu zabronionego określonego w art. 118a § 2 pkt 2 k.k.

W art. 7 ust. 1 lit e Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego wskazuje się, że „crimes against humanity” (zbrodnią przeciwko ludzkości) jest między innymi „imprisonment or other severe deprivation of physical liberty in violation of fundamental rules of international law” (uwięzienie lub inne dotkliwe pozbawienie wolności fizycznej z naruszeniem podstawowych reguł prawa międzynarodowego). Nie można zatem twierdzić, że Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego w jakikolwiek sposób uzależnia postrzeganie zbrodni przeciwko ludzkości od okresu trwania bezprawnego pozbawienia wolności. Powodów ku takiemu twierdzeniu nie daje również Elements of Crimes z 2010 r. (opublikowane przez Międzynarodowy Trybunał Karny, Haga 2011 r.), który będąc oficjalną wykładnią Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, wymieniając cechy pozbawienia wolności, o jakich mowa w art. 7 ust. 1. lit e Statutu nie wskazuje okresu trwania bezprawnego pozbawienia wolności, jako warunku do stwierdzenia, że stanowi ono zbrodnię przeciwko ludzkości. Przeciwnie, kładzie nacisk na ciężar gatunkowy pozbawienia wolności tak w perspektywie ilości osób pozbawionych wolności (omówiona wcześniej cecha masowości), jak również praw naruszanych przez takie pozbawienie wolności.

Powyższa argumentacja znajduje potwierdzenie także w tym, że Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego stanowi część krajowego porządku prawnego, co wprost wynika z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP.

Bez znaczenia jest okoliczność, że Statut MTK wymienia, jako jedną z najważniejszych zasad, zasadę komplementarności. Oznacza ona bowiem jedynie pierwszeństwo w wykonywaniu jurysdykcji w stosunku do przestępstw objętych Statutem przez krajowe sądy karne (tj. dopiero w przypadku, gdy Państwo dokona takiego wyboru, bądź samo nie będzie w stanie przeprowadzić wymaganego postępowania karnego, jurysdykcję w tej sprawie może przejąć MTK). Z zasady tej nie sposób wywodzić zależności między materialnoprawnym ustawodawstwem krajowym a uregulowaniami międzynarodowymi, w szczególności twierdzić, że regulacje krajowe mają w tej relacji pierwszeństwo. Inną jest bowiem kwestia pierwszeństwa jurysdykcji (będącej elementem formalnym) od wyznaczania znamion czynów zabronionych (będącego elementem materialnym). Nie trzeba szerzej uzasadniać, że uznanie przez sąd krajowy, iż określone zachowanie nie jest zbrodnią przeciwko ludzkości (przykładowo dlatego, że nie realizuje znamion wskazanych w art. 118a § 2 pkt 2 k.k.) w żadnej mierze nie oznacza, że MTK nie uznałby takiego zachowania za wskazaną zbrodnię, przyjmując za wzorzec art. 7 ust. 1 lit. e Statutu MTK. 

o, że określony czyn nie wypełnia znamion z art. 118a k.k. nie oznacza, że nie może być uznany za zbrodnię przeciwko ludzkości w myśl art. 3 ustawy o IPN. W tym ujęciu słuszna jest uwaga Sądu występującego z zagadnieniem prawnym, że „nawet gdyby definicja zbrodni przeciwko ludzkości ujęta w art. 3 ustawy obejmować miała szerszy zakres czynów, niż ten ujęty w rozdziale XVI Kodeksu karnego, to i tak wykluczenie przedawnienia karalności na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy o IPN dotyczyłoby tylko takich czynów spełniających definicję z art. 3 ustawy, które równocześnie byłyby uznane za zbrodnie przeciwko ludzkości w rozumieniu prawa międzynarodowego (…)”.

Podsumowując powyższe wywody w oderwaniu od realiów sprawy J. W. podkreślić stanowczo należy, że krótkotrwałe pozbawienie wolności (poniżej 7 dni) może być wprawdzie wyjątkowo uznane za zbrodnię przeciwko ludzkości, ale wyłącznie w razie jednoczesnego stwierdzenia, że wypełnione zostały wszystkie pozostałe znamiona zbrodni przeciwko ludzkości określone w przepisach międzynarodowych i to w wymiarze wynikającym z kontekstu tych przepisów. W tej konkretnej sprawie natomiast rozważenia wymagać będzie jeszcze możliwość stosowania w procesie wykładni regulacji Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego ze względu na treść art. 24 ust. 1 Statutu (zasada zakazu retroaktywności), z której wynika, że Statut ma działanie prospektywne. Zastanowić się zatem należy, czy wykładnicze rozumienie „zbrodni przeciwko ludzkości” interpretowane w oparciu o Statut może być stosowane do czynów popełnionych przed jego wejściem w życie.

Uznać należy, że z uwagi na to, iż do wykładni art. 3 oraz art. 4 ust. 1 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu stosuje się uregulowania międzynarodowe, art. 118a k.k. nie ma bezpośredniego zastosowania do wynikającego z art. 3 oraz z art. 4 ust. 1 ustawy o IPN definiowania „zbrodni przeciwko ludzkości”.

Uchwała SN z dnia 14 października 2015 r., I KZP 7/15

Standard: 41754 (pełna treść orzeczenia)