Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia a skarga kasacyjna

Oba rodzaje skarg - o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i kasacyjna - przysługują do Sądu Najwyższego od prawomocnych orzeczeń wydanych w sprawach cywilnych przez sądy powszechne. Zgodnie z założeniami ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), która wprowadziła do porządku prawnego skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz zmieniła model kasacji, oba środki prawne pomyślano jako dopełniający się system kontroli legalności orzeczeń. Intencją ustawodawcy nie było jednak mnożenie środków prawnych, zmierzających do tego samego celu. Skarga o stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem nie miała zastępować kasacji, lecz utworzyć wraz z nią system komplementarny i spójny (uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy nr 2696, IV kadencja, pkt 2-4). Różnice pomiędzy analizowanymi skargami są jednak zasadnicze; dotyczą charakteru tych środków, ich celu procesowego i skutków prawnych.

W literaturze zwrócono uwagę, że "w orzeczeniu kasatoryjnym Sąd Najwyższy nie przesądza w sposób definitywny o niezgodności zaskarżonego orzeczenia z prawem, podziela tylko zarzuty skarżącego podniesione w ramach powołanych podstaw kasacyjnych". Skarga kasacyjna zmierza do korekty wyroku przez jego zmianę bądź uchylenie. Wykazuje silny związek funkcjonalny z wcześniej toczącym się postępowaniem, stanowi jego kolejny etap, naturalną kontynuację. W jej wyniku strona wnosząca skargę kasacyjną ma szansę uzyskać satysfakcjonujące ją orzeczenie sądu (np. zasądzające odszkodowanie, stwierdzające zasiedzenie), jednak - co należy szczególnie podkreślić - orzeczenie takie będzie skutkiem uznania przez sąd zasadności pierwotnie zgłaszanego roszczenia, a ciężar ekonomiczny uczynienia mu zadość spocznie na drugiej stronie procesu (innym uczestniku postępowania nieprocesowego). To prawda, że orzeczenie Sądu Najwyższego wydane na skutek wniesienia skargi kasacyjnej traktuje się na równi z orzeczeniem wydanym w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi (por. art. 424[1a] k.p.c.). Uwzględnienie kasacji - teoretycznie - otwiera zatem drogę do dochodzenia odszkodowania od państwa za szkodę wyrządzoną pierwotnie wydanym, prawomocnym orzeczeniem. Jest to jednak tylko funkcja uboczna kasacji, leżąca na marginesie podstawowych jej funkcji procesowych.

Natomiast celem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, w przeciwieństwie do skargi kasacyjnej, a także skargi o wznowienie postępowania, nie jest wzruszenie prawomocnego orzeczenia. Skarga nie stanowi kontynuacji postępowania zakończonego kwestionowanym orzeczeniem i nie może być postrzegana jako kolejna instancja sądowa. Nie posiada ona podstawowej cechy środków zaskarżenia, jaką jest możliwość uchylenia lub zmiany kwestionowanego rozstrzygnięcia. Wykazuje "dwoistą naturę": jest swoistym środkiem kontroli (środkiem zaskarżenia w szerokim rozumieniu), ale przede wszystkim - instrumentem prawnym warunkującym możliwość dochodzenia odszkodowania od Skarbu Państwa za wydanie orzeczenia niezgodnego z prawem.

Jak zauważył TK w wyroku z 12 lipca 2011 r. (sygn. SK 49/08), przywołując stanowisko Sądu Najwyższego, skarga o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem jest środkiem prawnym, który sytuuje się pomiędzy zakończonym prawomocnie a nowym postępowaniem, które ewentualnie toczyć się będzie między jedną ze stron pierwotnego postępowania a Skarbem Państwa w sprawie o odszkodowanie.

Uwagi te należy uzupełnić wyraźnym stwierdzeniem, że uznanie prawomocnego orzeczenia za niezgodne z prawem nie odnosi się do zasadności roszczeń zgłoszonych w postępowaniu sądowym zakończonym tym orzeczeniem. Trybunał stwierdza, że - w świetle uczynionego na wstępie założenia o deliktowym charakterze odpowiedzialności - uznanie prawomocnego orzeczenia sądu za niezgodne z prawem stanowi negatywną ocenę wykonywania przez państwo jednej z jego podstawowych funkcji, a mianowicie - wymiaru sprawiedliwości; tylko pod tym warunkiem otwiera się przed skarżącym możliwość dochodzenia odszkodowania od Skarbu Państwa. Z tej perspektywy jest oczywiste, że uwzględnienie skargi z art. 424[1] k.p.c. musi opierać się na innych przesłankach aniżeli orzeczenie kasatoryjne, które zmierza do skorygowania rozstrzygnięcia sporu między stronami (uczestnikami) postępowania sądowego. W przeciwnym razie skarga byłaby narzędziem przerzucania na Skarb Państwa ciężaru zaspokojenia wszelkich roszczeń, niezaspokojonych w toku postępowania cywilnoprawnego. Tymczasem, jak wyżej powiedziano, jej celem jest ustalenie podstaw deliktowej odpowiedzialności Państwa.

Trybunał zwraca uwagę, że różnica ustawowego ujęcia podstaw skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i skargi kasacyjnej znajduje wyraz w treści przepisów regulujących te środki. Ustawodawca, wskazując elementy, które powinna zawierać skarga, w odnoszącym się do kasacji art. 398[4] § 1 k.p.c. wymaga "przytoczenia podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia" (pkt 2), zaś w odnoszącym się do skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia art. 4245 k.p.c., poza "przytoczeniem jej podstaw i ich uzasadnieniem" (pkt 2) wymaga ponadto "wskazania przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny" (pkt 3).

Wyrok TK z dnia 27 września 2012 r., SK 4/11

Standard: 3866 (pełna treść orzeczenia)