Zamknięcie księgi wieczystej

W przeciwieństwie do "sprawy o wpis", zamknięcie księgi wieczystej nie stanowi części postępowania wieczystoksięgowego. Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że postępowanie wieczystoksięgowe ma charakter postępowania rejestrowego uregulowanego w ustawie procesowej z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w części pierwszej, księdze drugiej "Postępowanie nieprocesowe", tytule II, dziale trzecim "Sprawy z zakresu prawa rzeczowego", w rozdziale 6 "Postępowanie wieczystoksięgowe", i dotyczy "spraw o wpis".

Tymczasem prowadzenie ksiąg wieczystych jest pojęciem szerszym od pojęcia "postępowania wieczystoksięgowego" i dotyczy ogólniejszego zagadnienia związanego z prowadzeniem ksiąg wieczystych.

Zamknięcie księgi wieczystej zostało ukształtowane przez ustawodawcę jako czynność techniczna zarówno z punktu widzenia formalnoprawnego, jak i materialnoprawnego. Ustawodawca dał temu pierwszemu wyraz, wskazując wprost na techniczny charakter tej czynności w treści przepisów dotyczących zamknięcia księgi wieczystej: w § 17 rozporządzenia w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych ("zamknięcie księgi wieczystej jest czynnością o charakterze technicznym"), w § 99 rozporządzenia z 20 sierpnia 2003 r. ("zamknięcie księgi wieczystej następuje w formie zapisu o charakterze czynności technicznej"), w art. 12 ust. 3 ustawy z 14 lutego 2003 r. (zamknięcie dotychczasowej księgi wieczystej prowadzonej w tradycyjnej formie po bezskutecznym przeprowadzeniu czynności wyjaśniających zmierzających do określenia treści tej księgi wieczystej w celu dokonania jej migracji "nie jest orzeczeniem i nie podlega zaskarżeniu").

Również z punktu widzenia materialnoprawnego charakter zamknięcia księgi jako czynności technicznej potwierdzają skutki jej zamknięcia dla sfery praw podmiotów zainteresowanych. Czynność zamknięcia księgi wieczystej nie jest władczym rozstrzygnięciem nie tylko dlatego, że w wypadkach jej zastosowania nie istnieje problem prawny mający postać sporu, wymagający rozstrzygnięcia w formie orzeczenia (np. postanowienia, choćby o charakterze informacyjnym, lub zarządzenia przewodniczącego). Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z 23 listopada 2000 r. (III CZP 32/00), w przedmiocie zamknięcia księgi wieczystej (w razie całkowitego przeniesienia nieruchomości do innej księgi wieczystej) nie toczy się żadne postępowanie o charakterze incydentalnym zakończone wydaniem orzeczenia, nie ma postępowania merytorycznego, a tym samym nie mają zastosowania przepisy regulujące środki odwoławcze.

W szczególności zamknięcie księgi wieczystej nie może być zakwalifikowane jako wpis w rozumieniu art. 31 u.k.w.h. Zamknięcie księgi wieczystej przez referendarza sądowego nie podlega także zaskarżeniu, ponieważ zgodnie z art. 398 22 § 1 k.p.c. skarga na orzeczenie referendarza sądowego przysługuje jedynie na rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, orzeczenie kończące postępowanie, orzeczenie co do nadania klauzuli wykonalności oraz orzeczenia, o których mowa w art. 394 § 1 pkt 1, 2, 42, 5, 6, 7, 8 i 9 k.p.c.

Skutkiem zamknięcia księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym jest wyłączenie możliwości dokonywania w niej wpisów lub jakichkolwiek adnotacji. Po zamknięciu księgi nie jest możliwe wydanie odpisu z niej, ponieważ nie odzwierciedla ona aktualnego (na dzień wydania odpisu) stanu prawnego nieruchomości. Możliwe jest natomiast uzyskanie zaświadczenia o zamknięciu księgi wieczystej. Zamknięte księgi wieczyste prowadzone w tradycyjnej formie i akta do tych ksiąg przechowuje się w archiwum, a ich zniszczenie jest niedopuszczalne. Księgi te mogą być wydawane poza budynek sądu. Wgląd do ksiąg zamkniętych może być udostępniony na ogólnych zasadach - o treści zawartych w zamkniętej księdze wieczystej wpisów mogą być wydawane zaświadczenia.

Zaświadczenie o zamknięciu księgi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym jest dokumentem urzędowym wydanym przez Centralną Informację Ksiąg Wieczystych zawierającym informację, że księga wieczysta o wskazanym przez wnioskodawcę numerze jest zamknięta (§ 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych, Dz. U. Nr 162, poz. 1571, ze zm.).

Zamknięcie księgi nie może powodować żadnych skutków prawnych dla kogokolwiek. Przesłanki zamknięcia księgi wieczystej mają bowiem charakter następczy wobec określonych dyspozycji w stosunku do księgi wieczystej. Tak dzieje się w wypadku zamknięcia księgi wieczystej w rezultacie wydania orzeczenia (wpisu) o odłączeniu nieruchomości z zamykanej księgi i przyłączeniu jej do innej księgi wieczystej, wskutek czego następuje "całkowite przeniesienie nieruchomości do innej księgi wieczystej" (§ 17 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z 17 września 2001 r.). Wątpliwa jest wówczas zasadność dalszego prowadzenia danej księgi wieczystej. Czynność poprzedzająca zamknięcie, mająca charakter rozstrzygnięcia merytorycznego, ma charakter wpisu i podlega zaskarżeniu, ponieważ to tym wpisem mogą być dotknięte prawa osób, na rzecz których były wpisane. Uprawniony na podstawie wpisów istniejących w księdze podlegającej zamknięciu ze względu na "przeniesienie nieruchomości" do innej księgi może bronić swoich praw, zaskarżając wpisy dokonywane w wyniku przeniesienia, natomiast zamknięcie księgi dotychczasowej niebędące orzeczeniem nie podlega zaskarżeniu.

Podobnie sytuacja przedstawia się, gdy zamknięcie księgi wieczystej wynika z orzeczenia sądu (§ 17 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia z 17 września 2001 r.). Istnieje wówczas droga odwoławcza od tego orzeczenia, zaś zamknięcie księgi ma charakter następczy i techniczny wobec prawomocnego rozstrzygnięcia. Przykładem jest zamknięcie księgi na skutek wydania w trybie art. 10 u.k.w.h. wyroku nakazującego zamknięcie jednej z dwóch ksiąg wieczystych prowadzonych dla tej samej nieruchomości (por. wyrok SN z 20 sierpnia 1996 r., akt II CKU 18/96).

Zamknięcie księgi następuje także wtedy, "gdy przepisy odrębne tak stanowią" (§ 17 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia z 17 września 2001 r.). Są to zatem sytuacje przewidziane przez ustawodawcę, gdy istnieje potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa obrotu. Jedną z nich jest art. 12 ust. 3 ustawy z 14 lutego 2003 r. Przepis ten przewiduje, że zamknięcie księgi wieczystej podlegającej migracji, której treść jest nieczytelna i niemożliwa do ustalenia, nie jest orzeczeniem i nie podlega zaskarżeniu. Przepisy tej ustawy nie dotyczą dokonywania wpisów w księgach wieczystych, czyli ujawniania lub wykreślania praw podlegających ujawnieniu, lecz przeniesienia istniejącej treści księgi do systemu informatycznego. Księga nieczytelna, w wypadku której sądowi nie udało się ustalić jej treści (np. nazwiska właściciela) i dokonać odpowiednich wpisów, nie może spełniać swoich funkcji, nie ustala stanu prawnego nieruchomości i dezintegruje obrót.

Zamknięcie księgi wieczystej oznacza jedynie to, że dla danej nieruchomości nie jest ona dalej prowadzona, ale nie przesądza to o prawdziwości i skuteczności wpisów w księdze zawartych, a tym samym o skuteczności przysługiwania osobom uprawnionym ich praw (wpisanych do księgi).

Podsumowując wyżej wskazane ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że nie można uznać czynności technicznej zamknięcia księgi wieczystej z uwagi na bezprzedmiotowość dalszego jej prowadzenia za "sprawę sądową" rozstrzyganą merytorycznie od początku przez sądy w "postępowaniu sądowym".

Zamknięcie księgi wieczystej nie decyduje o pozbawieniu prawa, które jest ujawnione w tejże księdze. Nawet w wypadku wadliwego i bezpodstawnego zamknięcia księgi wieczystej istnieje skuteczna droga sądowa dochodzenia ochrony przysługujących praw i roszczeń. Zamknięta księga wieczysta zachowuje moc i znaczenie dokumentu urzędowego. W razie wniesienia przez rzeczywistego właściciela lub innego uprawnionego wniosku dotyczącego zamkniętej już księgi wieczystej zakłada się nową księgę po przeniesieniu do niej tego, co da się odwzorować z księgi zamkniętej. Wówczas wpis do nowej księgi jest orzeczeniem, stanowczym rozstrzygnięciem o materialnoprawnych podstawach przysługiwania prawa, które podlega zaskarżeniu.

W wypadku zamknięcia księgi wieczystej nie można mówić o instancyjności postępowania sądowego, zatem ten standard, wynikający z art. 176 ust. 1 Konstytucji, nie ma do tej czynności zastosowania.

Ponieważ zamknięcie księgi wieczystej nie wchodzi w zakres pojęcia sprawy wieczystoksięgowej i konsekwentnie "postępowania sądowego" oraz nie obejmuje materii zastrzeżonej do uregulowania w formie ustawy, ustawodawca, rezygnując z określenia przesłanek i sposobu zamknięcia księgi wieczystej w ustawie, nie naruszył art. 176 ust. 2 Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 16 grudnia 2008 r., P 68/07

Standard: 3824 (pełna treść orzeczenia)