Uprawnieni do złożenia wniosku o naprawienie szkody

Utrata przez spółkę kapitałową w toku postępowania karnego bytu prawnego (osobowości prawnej), czego świadectwem jest wykreślenie jej z odpowiedniego rejestru – niezależnie od skutków cywilnoprawnych, z których na pierwsze miejsce wysuwa się utrata zdolności prawnej – powoduje utratę przez taką spółkę także zdolności sądowej. Od tego momentu w postępowaniu nie funkcjonuje już pokrzywdzony w znaczeniu wynikającym z art. 49 § 1 k.p.k., na rzecz którego możliwe byłoby orzeczenie obowiązku naprawienia szkody, choćby wcześniej taki podmiot istniał, był uprawniony do złożenia – działając przez organ uprawniony do działania w jego imieniu – wniosku w trybie art. 46 § 1 k.k., a nawet wniosek taki złożył.

Analiza art. 46 § 1 k.k. w powiązaniu z relewantnymi przepisami prawa procesowego, prowadzi do wniosku, że do kręgu podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody należą:

1) pokrzywdzony (art. 49 § 1- 4 i art. 51 § 1-3 k.p.k.),

2) prokurator (art. 49a k.p.k.) oraz

3) inne osoby uprawnione, tj. w wypadku śmierci pokrzywdzonego osoby mu najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu (art. 52 § 1 k.p.k. w zw. z art. 115 § 11 k.k.) oraz działający z urzędu prokurator (art. 52 k.p.k.).

Beneficjentami wskazanego obowiązku są podmioty, którym przysługuje materialnoprawne uprawnienie do odszkodowania. Innymi słowy to, na czyją rzecz ów obowiązek należy orzec, decydować muszą przepisy prawa cywilnego. Wedle nich szkoda powstaje po stronie osoby poszkodowanej w wyniku czynu niedozwolonego (tu przestępstwa), co w ujęciu karno-prawnym oznacza osobę pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 - 3 k.p.k.

W zakresie obejmującym szkodę materialną, gdy wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k., pochodzi od pokrzywdzonego przestępstwem (w tym złożony także przez jego pełnomocnika lub przez organ pokrzywdzonej osoby niefizycznej), jest oczywiste, że obowiązek ten sprawca ma zrealizować na rzecz pokrzywdzonego przestępstwem, pod warunkiem jedynie, iż ustalono, że po stronie tego pokrzywdzonego powstała szkoda bezpośrednio wynikająca z przestępstwa (Ibidem, s. 54).

Przepisy prawa procesowego przewidują jeden tylko przypadek, kiedy – z uwagi na utratę przez niego zdolności prawnej i zdolności sądowej – uprawnienia pokrzywdzonego mogą być w postępowaniu wykonywane przez inny podmiot. Sytuacja ta dotyczy śmierci pokrzywdzonego, a więc wyłącznie osoby fizycznej, kiedy to – z mocy art. 52 § 1 k.p.k. – prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu. Stronom zastępczym przypadają więc prawa pochodne, mające źródło w prawach pokrzywdzonego. Osoby te nie działają w zastępstwie pokrzywdzonego i ze skutkiem dla zastąpionego, ale we własnym imieniu, gdyż zajęły miejsce zmarłego pokrzywdzonego, który nie jest już podmiotem prawnym.

Analogicznych uregulowań nie przewidziano w odniesieniu do utraty bytu prawnego przez inny podmiot prawa cywilnego, w szczególności osobę prawną. Jeżeli chodzi o jej ewentualnych następców prawnych nie istnieje tu bowiem możliwość pomocniczego stosowania przepisów o zmarłej osobie fizycznej. W płaszczyźnie ogólnej sprzeciwia się temu ustawowa definicja, zgodnie z którą pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 k.p.k.).

Wspomniany podmiot musi więc istnieć w znaczeniu prawnym zarówno w momencie złożenia wniosku w trybie art. 46 § 1 k.k. (kiedy musi dysponować zdolnością procesową), jak i w momencie orzeczenia na jego rzecz od skazanego wspomnianego obowiązku (wówczas musi mieć przynajmniej zdolność sądową), albowiem – co do zasady – sukcesja zasądzonego obowiązku nie jest możliwa. Gdy zaś podmiot przestaje istnieć, obowiązek naprawienia szkody staje się „pusty” pod względem podmiotowym, a więc niemożliwy do zasądzenia.

Wyrok SN z dnia 22 marca 2023 r., II KK 616/22

Standard: 74254 (pełna treść orzeczenia)

Wniosek o naprawienie szkody, poza pokrzywdzonym, mogą złożyć „inne osoby uprawnione”, przez które rozumie się: podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 3a i 4 k.p.k.), prokuratora (art. 49a k.p.k.) oraz innych zastępców procesowych pokrzywdzonego (art. 51 § 2 i 3 k.p.k.), a w wypadku śmierci pokrzywdzonego - osoby mu najbliższe lub pozostające na jego utrzymaniu, dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art. 446 § 1 i 3 k.c. oraz w art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c. (por. postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 2008 r., I KZP 6/08)

Wyrok SN z dnia 25 lipca 2018 r., II KK 240/18

Standard: 39437 (pełna treść orzeczenia)