Zasada kontradyktoryjności i działania sądu z urzędu w sprawach o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego

W postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są zróżnicowane sprawy, w których z reguły interes publiczny występuje dużo mocniej niż w sprawach, które są załatwiane w procesie. Kryterium nasilenia interesu publicznego w danym rodzaju spraw stanowi zresztą jedno z głównych kryteriów przemawiających za tym, aby podlegały one rozpoznaniu w trybie nieprocesowym. W rezultacie w postępowaniu nieprocesowym ujawnia się zwiększona aktywność sądu w gromadzeniu materiału procesowego, powodująca ograniczenie zasady kontradyktoryjności lub rezygnację z niej na rzecz zasady inkwizycyjności. Naturalnie, to w jakim zakresie aktywność sądu ogranicza działanie zasady kontradyktoryjności lub powoduje jej eliminację, zależy od tego, o jaki rodzaj spraw chodzi i jak ukształtowane jest konkretnie postępowanie, w którym są one rozpoznawane.

Przykładem spraw, w których aktywizm sędziowski ma szczególne znaczenie, są sprawy opiekuńcze, co znajduje potwierdzenie w różnych regulacjach, które mają w tym sprawach zastosowanie (por. np. art. 570 lub art. 577 KPC).

Sprawy, które są prowadzone na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, choć są rozpoznawane przez sąd opiekuńczy, nie są w judykaturze zaliczane do spraw opiekuńczych, lecz do spraw z zakresu prawa osobowego (por. postanowienia SN z dnia 25 stycznia 2001 r., III CKN 1454/00, z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11). Przedmiotowe sprawy mają jednak szczególny charakter, gdyż dotyczą ochrony zdrowia psychicznego, będącego fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi stanowi obowiązek państwa (por. preambułę ustawy o ochronie zdrowia psychicznego). W szczególności w sprawach o stwierdzenie potrzeby przyjęcia do szpitala psychiatrycznego na leczenie osoby psychicznie chorej bez jej zgody sąd musi rozstrzygnąć, czy są podstawy do zastosowania środka powodującego tak drastyczną ingerencję w konstytucyjne prawo wolności i nietykalności człowieka (por. postanowienie SN z dnia 25 listopada 2016 r., V CSK 295/16).

Przedstawiony charakter spraw uregulowanych w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego powoduje, że z jednej strony w sprawach tych w sposób szczególny muszą być respektowane prawa i gwarancje procesowe osoby, której postępowanie dotyczy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2011 r., V CSK 390/10), a z drugiej strony przesądza zarazem o znacznym zaangażowaniu interesu publicznego w to postępowanie. Ustawodawca dał temu wyraz przyjmując określone rozwiązania w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, odnoszące się do osoby, której dotyczy postępowanie, lub przewidujące zwiększenie aktywności sądu jako organu postępowania (art. 46 ust. 2, art. 47, art. 48 ZdrPsychU).

Charakter spraw uregulowanych w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego musi jednak ponadto rzutować na wykładnię dyrektywy o odpowiednim stosowaniu w tych sprawach przepisów o postępowaniu nieprocesowym (art. 42 ZdrPsychU). Przyjmując wskazany punkt widzenia należy stwierdzić, że w przedmiotowych sprawach w różnych aspektach konieczna jest zwiększona aktywność sędziowska, która w dziedzinie gromadzenia materiału procesowego wyraża się w ograniczeniu elementów kontradyktoryjnych na rzecz elementów śledczych.

Postanowienie SN z dnia 23 lutego 2018 r., III CSK 364/16

Standard: 39157 (pełna treść orzeczenia)