Zbieg przestępstw z art. 300 § 1 - 3 k.k. oraz art. 302 § 1 k.k.

Gdyby przyjąć, że sprawca wyczerpał znamiona opisane w art. 300 § 1 k.k., to wyłącza tn stosowanie art. 302 § 1 k.k. (por. J. Majewski [w] A. Zoll red., Kodeks karny, Część szczególna, Komentarz, Tom III, Kraków 2006 r., teza 120 do art. 300, s. 783).

Wyrok SA w Poznaniu z dnia 8 listopada 2022 r., II AKa 171/22

Standard: 79078 (pełna treść orzeczenia)

Sąd pierwszej instancji czyn W. D. zakwalifikował na podstawie art. 300 § 2 KK i art. 302 § 1 KK, które nie mogą pozostawać w jednoczynowym zbiegu. Wyrażając taki pogląd autorzy apelacji powołali się na wyrok SA w Katowicach z 10.04.2014 r., II AKa 36/14, stosownie do którego, przepis art. 300 § 2 KK wyłącza stosowanie przepisu art. 302§1 KK, a zatem, w razie zbiegu wymienionych przepisów zastosowanie znajdzie art. 300 § 2 KK określający surowszą odpowiedzialność dłużnika.

W wymienionej kwestii w piśmiennictwie prawniczym wyrażane są rozbieżne poglądy, a orzecznictwo sądowe jest nieliczne. Według J.Majewskiego, w wypadku zbiegu art. 300 § 1 KK lub art. 300 § 3 KK z art. 302 § 1 KK, pierwszy z tych przepisów wyłącza stosowanie art. 302§1 KK (zob. J.Majewski, [w:] A.Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz. Tom III, Warszawa 2016, s. 747). R.Zawłocki przyjmuje zaś, że zachowania dłużnika określone w art. 302 § 1 KK i art. 300 § 1 KK cechują odrębności pozwalające stwierdzić, że ten sam dłużnik nie może wypełnić znamion wskazanych czynów zabronionych. Według tego Autora, przedmiot ochrony w art. 302 § 1 KK ulega modyfikacjom w stosunku do przedmiotu ochrony z art. 300 § 1 KK, gdyż pierwszy z tych przepisów ma na celu ochronę zasad uczciwego podziału majątku dłużnika pomiędzy jego wierzycieli, które znajdują swój wyraz w art. 342 Prawa upadłościowego oraz w art. 1025 KPC. Działania dłużnika określone w art. 302 § 1 KK dotyczą zaś zachowania polegającego na spełnieniu lub zabezpieczeniu spełnienia świadczenia, do którego dłużnik był zobowiązany (zob. R.Zawłocki, [w:] M.Królikowski, R.Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, Warszawa 2013, s. 843). 

Zdaniem sądu odwoławczego, pomiędzy treścią przepisów art. 300§1, 2 i 3 KK oraz art. 302§1 KK i ustawowymi znamionami określonymi w tych przepisach zachodzą tak istotne różnice, że wymienione przepisy nie pozostają ze sobą w ustawowym zbiegu, o którym mowa w art. 11 § 2 KK.

W pierwszej kolejności należy zważyć, że ustawodawca poddał kryminalizacji zachowanie dłużnika polegające na faworyzowaniu wierzycieli, o którym mowa w art. 302 § 1 KK, pomimo kryminalizowania zachowania dłużnika polegającego na udaremnieniu lub uszczupleniu zaspokojenia swojego wierzyciela za pomocą różnych czynności, tj. usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, rzeczywistego lub pozornego obciążania albo uszkadzania składników swojego majątku, o którym mowa w art. 300§1 KK. Abstrakcyjnie rozumianą szkodliwość społeczną zachowań opisanych w powołanych przepisach ustawodawca jednak znacznie zróżnicował, co znalazło wyraz w ustawowo określonej sankcji. Mianowicie, czyn z art. 300 § 1 KK zagrożony jest karą pozbawienia wolności do 3 lat, czyn z art. 300 § 2 KK karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, a czyn z art. 300 § 3 KK karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, gdy czyn z art. 302 § 1 KK podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Uznanie, że wymienione przepisy pozostają w ustawowym zbiegu, co rodzi konieczność ich kumulatywnego powoływania w kwalifikacji prawnej czynu zarzuconego i przypisanego sprawcy za zachowanie polegające na faworyzowaniu wierzycieli powoduje, że dłużnik będzie ponosił surowszą odpowiedzialność niż przewidziana w art. 302 § 1 KK.

Wartościowanie zachowania dłużnika przez pryzmat wszystkich podanych przepisów stosowanych kumulatywne stoi w opozycji do wartości aksjologicznych i powodów penalizacji zachowania dłużnika w art. 302§1 KK. Do takich samych wniosków należy dojść uznając, że pomiędzy przepisami art. 300 §1, 2 i 3 KK oraz art. 302 § 1 KK zachodzi ustawowy zbieg przepisów o charakterze eliminacyjnym powodujący, że stosowane są wyłącznie przepisy art. 300 §1, 2 i 3 KK, a nie przepis art. 302 § 1 KK.

Przede wszystkim, należy mieć jednak na uwadze, że przedmiotem ochrony w przepisie art. 300 § 1 KK jest prawidłowy (rzetelny) obrót gospodarczy oraz majątkowe interesy wierzycieli, a w przepisie art. 300 § 2 KK dodatkowo powaga orzeczeń organów państwowych (zob. uchw. SN z 26.11.203 r., I KZP 32/03), gdy w przepisie art. 302 § 1 KK przedmiotem ochrony są zasady (reguły) zaspokajania wierzycieli przez dłużników zagrożonych niewypłacalnością lub upadłością, albo – jak przyjmuje się w piśmiennictwie – zasady uczciwego podziału majątku dłużnika pomiędzy wierzycieli (zob. R.Zawłocki, Kodeks karny…, s. 843).

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że w art. 302 § 1 KK chodzi o zachowanie sprzeczne z celem postępowania upadłościowego, tj. możliwie równomiernym zaspokojeniem wszystkich wierzycieli z majątku upadłego podmiotu gospodarczego. „Ochrona ta jest istotna ze względu na fakt, że wartość mienia upadającego podmiotu nie wystarcza na ogół na pełne zaspokojenie wszystkich wierzycieli, natomiast upadłość - jako egzekucja uniwersalna - jest skierowana do całego majątku dłużnika i ma zaspokoić wierzycieli zależnie od kategorii wierzytelności i proporcjonalnie do ich wielkości.

Przepis art. 302 § 1 KK ma zapobiegać sytuacjom, w których niewypłacalność dłużnika uderzy swymi skutkami tylko w niektórych wierzycieli, oszczędzając pozostałych” (zob. R.Zakrzewski, Przestępstwa na szkodę wierzycieli, Prok i Pr. 1999, nr 7-8, s. 33-34; zob. też R.Zawłocki, Kodeks karny…, s. 844).

Wyrażany jest również pogląd, że odpowiedzialność karna dłużnika na podstawie art. 300§1, 2 i 3 KK opiera się na karygodnym, czy patologicznym, a przez to społecznie niebezpiecznym doprowadzeniu do takiego stanu, w którym nie może on wykonać swojego zobowiązania umownego, skutkiem czego jest uszczuplenie lub udaremnienie zaspokojenia wierzycieli (zob. R.Zawłocki, [w:] System prawa karnego. Tom 9. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze pod red. R.Zawłockiego, Warszawa 2015, s. 649-650).

Mając na względzie przedmiot ochrony wyrażony w przepisach art. 300 §1, 2 i 3 KK oraz w art. 302 § 1 KK należy przyjąć, że w pierwszym wypadku dłużnik dokonuje zamachu na prawidłowość obrotu gospodarczego i majątkowe interesy swoich wierzycieli oraz na powagę orzeczeń organów państwowych. Zachowanie dłużnika polega zatem na obniżaniu wartości jego majątku, zubożeniu stanu tego majątku, pomniejszaniu składników tego majątku, ukryciu majątku przed wierzycielami. Skutkiem zachowania dłużnika jest udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia jego wierzyciela. Natomiast w drugim wypadku, zamach dłużnika dokonywany jest na zasady rządzące sposobem zaspokajania wierzycieli w sytuacji, gdy jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością i nie może zaspokoić wszystkich wierzycieli. W tym wypadku, dłużnik nie podejmuje żadnych destrukcyjnych czy patologicznych czynności w stosunku do swojego majątku, ale spłaca lub zabezpiecza wierzyciela posiadającego wymagalną wierzytelność. Dłużnik nie dokonuje zamachu na obrót gospodarczy, ale na zasady zaspokajania roszczeń wierzycieli, gdy jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością. Zachowanie dłużnika ma charakter formalny, gdyż przestępstwo z art. 302 § 1 KK ma charakter bezskutkowy (zob. J.Majewski, op. cit., s. 774, według którego zwrotu „czym działa na szkodę” nie można łączyć z wyrządzeniem szkody wierzycielom, gdyż do takiej nie musi dojść; przez „działanie na szkodę wierzycieli” należy rozumieć zaś zachowanie, które może w jakikolwiek sposób ograniczyć możliwość zaspokojenia wierzyciela).

Rozstrzygając analizowane kwestie, należy mieć w polu widzenia, że w przepisie z art. 302 § 1 KK dłużnik spłaca określonego wierzyciela, który ma wobec niego słuszne roszczenie i wymagalną wierzytelność. Gdyby nie okoliczności modalne, w których dłużnik się znajduje, powinien on spłacić wymienioną wierzytelność. Faworyzując wierzyciela, dłużnik nie podejmuje jednak żadnych czynności wymienionych w art. 300 § 1 KK. Dłużnik nie dokonuje zatem zamachu na interesy majątkowe wierzycieli, gdyż nie uszczupla i nie ukrywa swojego majątku. Okoliczność modalna w postaci grożącej dłużnikowi niewypłacalności lub upadłości, będąca elementem treści rozważanych przepisów, która charakteryzuje stan majątkowy dłużnika, nie przesądza zaś o możliwości zastosowania kumulatywnego albo eliminacyjnego zbiegu przepisów art. 300 § 1, 2 i 3 KK oraz art. 302 § 1 KK. Zwrot „czym działa na szkodę pozostałych” wyrażony w art. 302 § 1 KK należy natomiast interpretować przez pryzmat przedmiotu ochrony i przedmiotu zamachu oraz czynności sprawczych podejmowanych przez dłużnika. Spłacając lub zabezpieczając tylko niektórych wierzycieli, dłużnik, któremu grozi niewypłacalność lub upadłość, działa na szkodę pozostałych wierzycieli w takim znaczeniu, w jakim przymusowa egzekucja roszczenia jednego wierzyciela powoduje szkodę w postaci uszczuplenia lub udaremnienia zaspokojenia innego wierzyciela. Instytucja egzekucji prowadzi bowiem do zaspokojenia roszczenia/roszczeń jednego wierzyciela bądź wierzycieli kosztem pozostałych, których wymagalne roszczenia nie zostają zaspokojone.

Według sądu odwoławczego pomimo, że konstrukcja przepisu art. 302 § 1 KK jest zbliżona do konstrukcji przepisów art. 300 § 1-3 KK, to jednak przestępstwo z art. 302 § 1 KK nie stanowi postaci żadnego z przestępstw określonych w art. 300§1-3 KK.

Dla zachowania spójności systemowej należy więc przyjąć, że karalne zachowanie z art. 300 § 1-3 KK nie odnosi się do zachowania dłużnika z art. 302 §1 KK. Oznacza to, że czynności sprawcze określone w stronie przedmiotowej przestępstw z art. 300 § 1, 2 i 3 KK nie odnoszą się do czynności „zabezpieczania” i „spłacania”, o których mowa w art. 302 § 1 KK. Jeżeli więc dłużnik zbywa składniki swojego majątku poprzez to, że zaspokaja wybranych wierzycieli w sposób określony w art. 302 § 1 KK, to jego zachowanie należy oceniać wyłącznie na podstawie tego przepisu, jako właściwego do oceny zachowania dłużnika.

Z wymienionych względów sąd odwoławczy stanął na stanowisku, że przepisy art. 300 §1, 2 i 3 KK oraz art. 302 § 1 KK nie pozostają w ustawowym zbiegu. Niedopuszczalne jest zatem stosowanie konstrukcji z art. 11§2 KK i kwalifikowanie zachowania dłużnika na podstawie wszystkich wymienionych przepisów.

Niewłaściwe jest również przyjmowanie zbiegu eliminacyjnego i w razie zbiegu rozważanych przepisów stosowanie wyłącznie art. 300 § 1-3 KK.

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 28 listopada 2018 r., II AKa 377/17

Standard: 38970 (pełna treść orzeczenia)